آراقيطون (بابا آدم)

به فارسى به آن «بابا آدم» و «فيل گوش» گويند و در كتب طب سنتى با نامهاى «لوف كبير» ، «آراقيطون» و «فيلجوش» آمده است. به فرانسوى Bardane و Glouteron و Gratteron و "Greatteau" و "Herbe aux teigneux"زيرا سابقا از برگ و عصارۀ برگ آن در فرانسه براى معالجۀ كچلى استفاده مى‌شده است و به انگليسى Burdock وCockle-bur گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Tubuliflorae نام علمى آن Arctium lappa L. و مترادف آن Lappa major Gaertn. و Arctium majus Beh. مى‌باشد.

مشخصات

بابا آدم گياهى است علفى دوساله به ارتفاع  ١٢٠ - ۶٠  سانتى‌متر داراى ساقه‌هاى منشعب و مانند پوست مار ابلق و پوشيده از كركهاى زبر و خشن است. برگهاى آن پهن موج‌دار بزرگ. گلهاى آن قرمز به صورت كاپى‌تول كروى كه پوشيده از فلس‌هايى است كه به قلابهاى كوچكى ختم مى‌شود و به همين علت برگ و ميوۀ آن به لباس اشخاصى كه از كنار گياه عبور مى‌كنند و همچنين به پشم گوسفندانى كهن در اطراف گياه چرا مى‌نمايند، مى‌چسبد. ريشۀ گياه دراز كمى ضخيم در حد ضخامت انگشت دست دوكى‌شكل و داراى مقدار زيادى كربنات دو پتاس و نيترات دو پتاس است، پوست آن قهوه‌اى و مغز آن سفيد و طعم آن كمى شيرين و بوى آن تهوع‌آور است. ميوۀ آن پس از رسيدن به صورت فندقه چندوجهى درمى‌آيد و پس از اينكه كاملا رسيد رنگ آن زرد و حنايى مى‌شود. در بالاى ميوه دسته‌اى تار زردرنگ ديده مى‌شود كه چسبناك است و به پشم گوسفندان در موقع عبور مى‌چسبد و موجب پخش تخم و گسترش گياه مى‌شود. تكثير بابا آدم از طريق كاشت تخم آن در شهريورماه و برداشت محصول در اسفند يا ارديبهشت‌ماه سال دوم انجام مى‌گيرد.

ريشه و برگ گياه موارد استعمال درمانى دارد.

اين گياه در اروپا و آسيا انتشار دارد. در ايران در اطراف تهران، دامنه‌هاى البرز، چالوس، رودبار، زير درختان زيتون، ولى‌آباد، كوهستانهاى خراسان، كرمان، تفرش و در آذربايجان در قره‌داغ حسن بيگلو، نعمت‌آباد نزديك تبريز، در همدان، اراك، در مازندران و گرگان به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

تركيبات شيميايى

در ريشۀ گياه در حدود  ۴۵  درصد مادۀ اينولين ^١وجود دارد. برگها و ريشۀ آن داراى اسانس روغنى فرّار است. در دانه‌هاى آن گلوكوزيد آركتى‌ئين ^٢مشخص شده است و به علاوه دانه آن داراى  ٢٠ - ١۶  درصد روغن ثابت به رنگ زرد با طعم تلخ است كه شامل مقدار زيادى حدود  ۶٠  درصد لينولئيك اسيد و كمى يعنى حدود  ١٠  درصد اولئيك اسيد است.

در گزارش ديگرى آمده است كه ريشۀ بابا آدم داراى مقدار زيادى كربنات دو پتاسيم و نيترات دو پتاسيم، رزين، و يك گلوكوزيد به نام لاپين ^٣است.

خواص-كاربرد

در هندوستان از ريشۀ بابا آدم براى تصفيۀ خون، به عنوان مدّر، معرّق و آنتى‌فلوژيستيك ^۴مصرف مى‌شود. و از نظر طبيعت بابا آدم طبق رأى حكماى طب سنتى گرم و خشك است. در چين و ژاپن از تخم، ساقه و ريشۀ آن به عنوان مقوى، نيرودهنده، تصفيه‌كنندۀ خون، زيادكنندۀ ترشح عرق و مدّر استفاده مى‌شود. از تخم آن در جوشانده‌ها با عسل و يا با سركه رقيق مصرف مى‌كنند و از ريشه و ساقۀ آن نيز در جوشانده و يا در تنطورها استفاده مى‌شود [استوارت]. از جوشاندۀ ساقه‌هاى پربرگ آن براى معالجۀ سرگيجه و روماتيسم و اگر كمى شكر قهوه‌اى به آن اضافه شود، براى معالجۀ سرخك استفاده مى‌شود [هو]. در ساير مناطق بيشتر از تخم آن استفاده مى‌شود و از آن به عنوان ضد عفونى و مدّر [موزيگ و شرام]. و براى معالجۀ نوعى استسقا كه مايع سروز در حفره‌ها و بافتهاى بدن جمع مى‌شود، [روا]و به عنوان داروى ضد كرم روده و همچنين براى رفع جوش و دانه‌هايى كه در صورت مى‌زند [لوئى]استفاده مى‌شود. ضمنا در معالجۀ ذات الريه [لو]، براى آبسه‌هاى چركى و ناراحتى‌هاى گلو و حلق [روا]، به عنوان ترياق و در موارد نيش زدن جانوران سمّى و مار [كاريونه و كيمورا]، انفلوانزا و تبهاى مخملك، آبله، خنازير [لو]، يبوست و سرخك [چيو]آن را مفيد مى‌دانند.

برگ بابا آدم براى پايين آوردن قند خون مفيد است. ماليدن دم‌كردۀ برگ آن براى ناراحتى‌هاى جلدى بخصوص براى پوست سر و كچلى نافع است. مرهمى كه از يك واحد عصارۀ برگ بابا آدم و يك واحد روغن زيتون حاصل مى‌شود براى ماليدن و التيام جراحات و زخم خيلى مفيد است. مقدار خوراك از برگ يا گرد ريشۀ بابا آدم تا  ۴  گرم است و در دم‌كرده‌ها  ۵٠ - ٣٠  گرم برگ در هزار گرم آب جوش مصرف مى‌شود كه در  ٢۴  ساعت بتدريج فنجان فنجان ميل كنند. در مورد تركيب دارويى براى رويش مو به بخش گزنه مراجعه فرماييد.

در فرانسه معمول است از جوشاندۀ  ١٠٠ - ۶٠  گرم ريشۀ بابا آدم در يك ليتر آب در استعمال خارج براى بيمارى‌هاى پوست مصرف مى‌كنند و منظما تا مدتى صبح و عصر روى پوست عضو مورد نظر مى‌مالند.

عصارۀ ريشه بابا آدم: ريشۀ بابا آدم  ١  واحد، آب مقطر  ٨  واحد. ريشه را قطعه قطعه كرده و مدت  ١٢  ساعت در  ۵  واحد از آب مى‌خيسانند و با فشار صاف مى‌كنند و تفاله را در ما بقى آب مى‌خيسانند و با فشار صاف مى‌كنند و دو صاف‌شده را مخلوط كرده، مى‌گذارند ته‌نشين شود و صاف روى آن را با انحراف برداشته در حمام ماريه به قوام عصارۀ نرم تبخير مى‌كنند. اين عصاره از عوامل مقوى است و مقدار خوراك آن  ١٠ - ١  گرم مى‌باشد.

دم‌كردۀ ريشۀ بابا آدم براى تصفيۀ خون: ريشۀ بابا آدم  ٣٠  گرم، مغز ريشۀ شيرين‌بيان  ٣٠  گرم، ريشۀ تاج‌ريزى  ٣٠  گرم، آب جوش  ١٠٠٠  گرم. مخلوط اينها را در آب در حدود نيم ساعت دم مى‌كنند و بيش از نصف آن را در روز ميل مى‌نمايند.

جوشاندۀ ريشۀ بابا آدم براى رفع سوداوى: ريشۀ بابا آدم را با هم‌وزن آن ريشۀ راسن جوشانده و پس از خنك شدن روى پوست مى‌مالند خارش خيلى زود رفع مى‌شود.