چوبك

تعدادى از گياهان هستند كه سابقا از ريشۀ آنها به علت داشتن مادۀ ساپونين براى شستن و تميز كردن لباس مانند صابون استفاده مى‌كرده‌اند. اين گياهان از خانوادۀ Caryophyllaceae مى‌باشند. تعدادى از آنها كه به صورت درختچه و داراى ريشۀ ضخيمى هستند و بيشتر در ايران مى‌رويند از جنس Acanthophyllum و تعدادى ديگر كه يكساله و چندساله ولى علفى مى‌باشند از جنس Saponaria هستند كه بيشتر در اروپا مى‌رويند و تك‌وتوك از دستۀ دوم در ايران نيز ديده مى‌شود.

به‌طور كلى اين‌گونه گياهان به فارسى در مناطق مختلف ايران با نامهاى «چوبك» ، «چوبك اشنان» و «چوبه» و «آذربو» و در همدان به اصطلاح محلى «اسپرون» و در آذربايجان و در كردستان «چوغان» و در ساير مناطق «فلار» و «گليم‌شوى» ناميده مى‌شوند. در كتب طب سنتى با نامهاى عربى آن «غاسول» ، «عرطنيثا» ، «صابونيه» ، «عرطنيثه» (بيخ گياه) و «سطرونيون» نامبرده مى‌شود. به فرانسوى به‌طور كلى Saponaire و به انگليسى Soapwort نامند.

نام علمى چند گونه از درختچه‌هاى اين خانواده كه در ايران در مناطق مختلف مى‌رويند و سابقا در دهات ريشۀ آنها را خشك و آسياب كرده و به جاى صابون مصرف مى‌كردند، عبارت‌اند از:

 ١ . Acanthophyllum squarrosum Boiss. -درختچۀ كوچكى است كبودرنگ، كركدار خزى، در دامنه‌هاى جنوبى البرز تا جلفا و تبريز، در اراك، همدان، اصفهان، يزد، خراسان و بلوچستان انتشار دارد. گلهاى آن سفيد يا صورتى و داراى ريشه‌هاى ضخيم است.

 ٢ . Acantophyllum microcephalum Boiss. -اين درختچه در دامنه‌هاى جنوبى البرز در شاهرود ديده مى‌شود. برگهاى آن نخلى‌شكل، گلها كوچك با كاسه مخروطى و جام سفيد.

 ٣ . Acanthophyllum gracilis Bge. -درختچۀ كوچكى است كه در مناطق شاهرود و خراسان ديده مى‌شود.

 ۴ . Acanthophyllum glandulosum Bge. -درختچۀ كوچكى است كه كمى كركدار و چسبناك در منطقۀ شاهرود و دامنه‌هاى شرقى البرز ديده مى‌شود. برگهاى آن ريز، روى برگها شياردار و پشت آن برجسته و گلهاى آن سفيد است.

 ۵ . A. fontanesil Boiss. -درختچه‌اى است با كركهاى ريز، برگهاى كشيده، در ارتفاعات جبال دنا مى‌رويد.

 ۶ . A. crassifolium Boiss. -درختچۀ كوچكى است كه در دامنه‌هاى نيم‌خشك جنوبى البرز، درّۀ جاجرود، بومهن، اراك، همدان، فارس و كهكيلويه مى‌رويد.

 ٧ . A. bracteatum Boiss. -درختچۀ كوچكى است پوست آن به رنگ كبود، صاف يا كمى كركدار. برگهايش كشيده نوك‌تيز و گلهايش در مجموعه‌اى در روى يك پايك بلند قرار دارد. اين درختچه در اصفهان، يزد، شيراز، دربند كرج و اطراف تهران ديده مى‌شود.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در ريشۀ گياهان چوبك ايران جنس Acanthophyllum مادۀ ساپونين و غيره يافت مى‌شود.

خواص-كاربرد

ريشۀ چوبكها از نظر طبيعت گرم و خشك است و خواص آن: عطسه‌آور مى‌باشد و سكسكه را تسكين مى‌دهد. مدّر و قاعده‌آور است و براى خرد كردن سنگ مثانه مفيد است. ريختن قطرۀ دم‌كردۀ آن در بينى بسيار عطسه‌آور است و براى باز كردن مجارى گرفته شده در موارد زكام بسيار نافع است. به قدرى عطسه‌آور است كه در برخى موارد بوييدن يا قطرۀ بينى آن براى زنهاى باردار خطرناك است. زيرا ممكن است آن‌قدر عطسه كنند كه بچه را ساقط نمايند. ضماد آن با سركه براى تسكين درد سياتيك و ورم طحال نافع است و اگر در محلول تنقيه داخل شود، تنقيۀ آن براى اشخاص مبتلا به سياتيك داروى مسكّن خوبى است. ضماد خاكستر ريشۀ آن با سركه براى درد مفاصل و سياتيك و درد سرين نافع است. گرد آنكه روى زخمهاى بد پاشيده شود براى التيام زخم نافع است.

مقدار خوراك آن تا  ۵  گرم است، توجه شود چون مادۀ ساپونين سم است بيش از  ٣ - ٢  گرم و حد اكثر در مورد اشخاص قوى تا  ۵  گرم خوردن آن خطرناك است و خوردن  ١۵  گرم آن به‌طور قطع كشنده است. بنابراين مصرف آن بايد زير نظر پزشك باشد. براى تهيۀ دم‌كردۀ آن  ۵ - ٢  گرم گرد ريشه را در  ٣٠٠ - ٢٠٠  گرم آب جوش دم كرده پس از صاف كردن با قاشق كوچك بتدريج بياشامند.

از جنس Saponaria گونه‌اى در ايران مى‌رويد كه اين‌گونه گياهى است كه در كتب طب سنتى با نام «فول العرب» ذكر مى‌شود. به فرانسوى Vaccaire و Saponaire des vaches و به انگليسى Cow-herbe و Cow soapwort گويند. از خانوادۀ Caryophyllaceae و نام علمى آن Saponaria vaccaria L. و مترادف آن Vaccaria pyramidata Medic.مى‌باشد. به هندى اين گياه را «صابونى» گويند.

مشخصات

گياه فول العرب يا غاسول ايرانى گياهى است علفى يكساله و كوچك، برگهاى آن متقابل، بدون كرك، دراز، نوك‌تيز و مثلثى‌شكل كه قاعده آن ساقه را در آغوش گرفته است. گلهاى آن قرمزرنگ و اغلب در مزارع به عنوان علف هرز مى‌رويد. در ايران و هندوستان علف هرز مزارع است. اين گياه در ايران در مناطق شمالى در گيلان، در قزوين، اصفهان، اراك، كرمانشاه، خرم‌آباد، آذربايجان، بوشهر، زابل، خراسان، شاهرود، خلاصه كه معمولا در تمام مناطقى كه درختچه Acanthophyllum squarrosum مى‌رويد انتشار دارد.

ريشۀ اين گياه كوچك است و مانند ريشه‌هاى درختچه‌هاى چوبك ضخيم و بزرگ نيست. 

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در ريشه و دانه اين گياه مادۀ ساپونين مشخص شده است [موزيگ و شرام]. به علاوه در دانه‌هاى گياه يك هيدرات كربن بنام لاكتوزين ^١مشخص شده است [ليو].

خواص-كاربرد

در هند از شيرۀ گياه غاسول ايرانى به عنوان تب‌بر و مقوى در دوران تبهاى مداوم و ضعيف تجويز مى‌شود. از گياه براى معالجۀ ناراحتى‌هاى پوست توأم با خارش استفاده مى‌كنند. در چين از ميوه‌ها و يا دانه‌هاى گياه به عنوان التيام‌دهندۀ زخم، ضدعفونى‌كننده، بندآورندۀ خون‌روى و ضد درد در موارد بريدگى‌هاى اعضا استفاده مى‌شود [چيو]. به علاوه براى بيرون آوردن خار و تيغ [موزيگ و شرام]. و در استعمال داخلى براى افزايش ترشح شير مى‌خورند. سرشاخه‌هاى سبز، گلها، ريشه و برگهاى گياه همان خاصيت دانه را دارند.