شوكران كبير

به فارسى «شوكران» گويند و در كتب طب سنتى «شوكران» و «حفوظه» نامبرده مى‌شود. در كتب قديم فارسى با نامهاى «شيكران» و «سيكران» و «دورس تفتى» و «بيخ كوهى» و «بيخ تفتى» و «باريقون» و «قونيون» و «جقوطه» و «شوكران آتنى» آمده است (دهخدا) . به فرانسوى Grande cigue و Cigue tachetee و Gigue de socrate و به انگليسىHemlock و Conium گويند. گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae نام علمى آن Conium maculatum L. و مترادف آن Cicuta officinalis Crantz.

است.

مشخصات

شوكران كبير گياهى است علفى  ٢  ساله. اين گياه كه همان شوكران معروف قديم است كه طبق گفتۀ تاريخ به سقراط خورانده شده است، گياهى است بلند كه تا يك متر و يا بيشتر ارتفاع دارد. ساقۀ آن استوانه‌اى توخالى و قوى با شاخه‌هاى منشعب در قسمت فوقانى ساقه و اغلب در قسمتهايى از ساقه بخصوص زير چتر گلها لكه‌هاى ارغوانى بنفش ديده مى‌شود. برگهاى آن متناوب و در بعضى قسمتهاى ساقه متقابل، به رنگ سبز تيره با بريدگى زياد، كمى شبيه برگ جعفرى منتهى با رنگ سبز تيره‌تر با يك بوى قوى سمّ بخصوص اگر آن را لاى انگشتان بمالند بوى آن خيلى بيشتر مى‌شود. گلهاى سفيد به صورت گروهى مانند چتر در رأس ساقۀ گل‌دهنده ظاهر مى‌شوند. ميوۀ آن گرد خيلى كوچك و داراى تعدادى برجستگى با سطح خارجى ناصاف است. تمام اعضاى گياه سمّى است و سميت آن در شرايط اقليمهاى متفاوت مختلف است مثلا شوكران كبير كه در مناطق شمال اروپا كه سرد است مى‌رويد تقريبا سميت ندارد و خيلى سميت آن كم است به‌طورى كه حيوانات ضمن علوفه مى‌خورند و خطر ندارد، ولى ارقامى كه در جنوب اروپا، آسيا و در ايران در آب‌وهواى گرم مى‌رويد خيلى سمّى و خطرناك هستند. شوكران كبير در ايران در مناطق شمال و جنوب ايران و در ساير مناطق مانند فارس و خراسان مى‌رويد. در شمال ايران در دامنه‌هاى سنگى پوشيده از درختان سرو كوهى در ارتفاعات  ٢٠٠٠  متر و بالاتر ديده شده است. به‌طور كلى اين گياه در اراضى سنگلاخ و متروكه و مرطوب مى‌رويد و گلهاى آن معمولا در تير و مردادماه سال دوم ظاهر مى‌شوند. معمولا برگ و ميوۀ شوكران كبير مصرف دارويى دارد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در گياه شوكران كبير آلكالوئيدهاى دى-كونى‌ئين ^١[كه سابقا آن را سيكوتين ^٢و يا كونى‌سين ^٣نيز مى‌ناميده‌اند]. گاما-كونى‌سئين ^۴، كونيدرين ^۵، ان-متيل كونى‌ئين ^۶، هسپريدين ^٧و اسانس وجود دارد. نسبت درصد مقدار آلكالوئيدها در اعضاى مختلف گياه به شرح زير است:

در ساقه‌ها و شاخه‌ها ( ٠۶ / ٠ - ٠١ / ٠ ) درصد، در برگها ( ٨ / ٠ - ٠٣ / ٠ ) درصد، در گل‌ها ( ٢۴ / ٠ - ٠٩ / ٠ ) درصد و در ميوۀ نارس و سبز آن ( ٩٨ / ٠ - ٧٣ / ٠ ) درصد ]G. I. M. P[ .

در گزارش ديگرى در مورد تركيبات شيميايى گياه شوكران كبير چنين آمده است.

در گياه وجود كونى‌ئين ^١، متيل كونى‌ئين ^٢، كونيدرين، پزودو كونيدرين ^٣، كونى‌سئين و روغن ثابت تأييد شده است [يونگ كن].

خواص-كاربرد

در چين و هند و چين از گياه شوكران كبير در استعمال خارجى براى معالجۀ ناراحتى‌هاى جلدى و گرفتگى‌هاى غدد و سرطان استفاده مى‌كنند. اين گياه را به عنوان داروى ضد اسپاسم، آرام‌بخش، ضد هارى ^۴و ضد كزاز ^۵مى‌شناسند. از اين دارو به عنوان ترياق يا ضد سم در مورد مسموميتهاى ناشى از استريكنين ^۶به كار مى‌برند. ولى به‌هرحال ميوه‌ها، برگها و ريشه خلاصه تمام قسمتهاى گياه سمّى است [پروت و هرير و كروست و پتلو].

در كتب طب سنتى حكماى ايران چنين آمده است كه شوكران از نظر طبيعت خيلى سرد و خيلى خشك است. از نظر خواص، خيلى مخدّر و مسكر است و از نظر دارويى بيشتر استعمال خارجى دارد. براى استعمال داخلى، با مقدار خيلى كم و خيلى با احتياط تجويز مى‌شود. مقدار خوراك اين گياه و عصارۀ آبى آن  ٢ / ٠  گرم است كه عصارۀ آبى را مى‌توان به صورت حب مصرف كرد. از عصارۀ الكلى و تنطور آن  ٣٠ - ١٠  قطره ممكن است در داخل يك پوسيون خورده شود. چون سمّى است در مواردى كه مصرف داخلى آن لازم مى‌شود، حتما بايد زير نظر پزشك و با نظر پزشك باشد. شوكران اگر به مقدار بيش از حد مجاز مصرف شود موجب بروز تهوع و سردرد و سرگيجه مى‌شود. ابتدا عضلات اراده را فلج مى‌كند بعد عضلات تنفسى سينه و در آخر عضلات ديافراگم فلج مى‌شود و حالت اختناق عارض شده و موجب مرگ مى‌گردد، ولى مقدار كم آن از عوامل مؤثره براى تسكين دردها مى‌باشد.

معمولا شوكران كبير را براى درمان اقسام سرطان تجويز مى‌نمايند و در اقسام تومورهاى خنازيرى نتايج خوب داده است. ضمنا براى كنترل آسم و سياه‌سرفه و  سرفه‌هاى شديد و بيشتر اختلالات عصبانى سودمند است. در رفع سل ريه نيز تجويز مى‌شود. از نظر ساير خواص معتقدند كه اگر خوشۀ دانه بستۀ آن را قبل از آنكه تخم آن كامل و خشك شود گرفته و بكوبند و عصارۀ آن را گرفته در آفتاب خشك كنند، داروى بسيار نافعى است، براى تسكين دردهاى چشم خيلى مفيد است و اگر بر پستان دختران گذارده شود مانع بزرگ شدن بيش از حد متعارف پستان مى‌گردد و اگر ضماد آن بر بيضۀ پسران و يا بر كشالۀ ران پسران گذارده شود مانع احتلام و مانع نعوظهاى دردناك شديد مى‌شود، اگر بر قضيب گذارده شود نيروى جنسى را ضعيف مى‌كند و مانع بزرگ شدن خارج از حد متعارف قضيب مى‌گردد و اگر بر زهار يا هر عضوى كه بخواهند مو بر آن نرويد بگذارند مانع رويش مو مى‌شود. اگر ضماد آن را بر شكم بگذارند اسهال را قطع مى‌كند و بر روى هر عضوى بگذارند مانع خونريزى آن مى‌شود. اگر ضماد يا عصارۀ آن را بر پيشانى بمالند خونروى از بينى را قطع مى‌كند و حكيم مير محمد مؤمن نوشته است كه اگر  ٢٠  گرم از ريشۀ آن را گرفته و با  ٢٠  گرم بنگ دانه باهم كوبيده با  ٧۵٠  گرم آب مخلوط و  ١۵٠  گرم مويز درشت نيز در آن بريزند و روى آتش بگذارند تا آب آن بكلى تبخير شود، بعد مويزها را از داروها جدا كرده و نگهدارند. خوردن  ٣ - ١  عدد از اين مويزها مسكر قوى است و ترشح اسپرم را قطع مى‌كند و اگر بيشتر از  ٣  دانه بخورند خواب‌آور است.

دو گونۀ ديگر از جنس شوكران نيز وجود دارد كه در ايران تا به حال شناسايى نشده ولى در اروپا و ساير مناطق نيمكرۀ شمالى بخصوص در هندوستان و چين و ژاپن مى‌رويند كه چون به عنوان دارو مصرف دارند مختصرا به ذكر آنها مى‌پردازيم.

 ١ . شوكران آبى

در كتب مختلف طب سنتى با نامهاى «شوكران آبى» ، «شيكران مائى» ، «چقوطه» ، «فيروزا» ، «قاتل البقر» و «شيكران آبى» آمده است. به فرانسوى Cicutaire و Gigue vireuse و به انگليسى Cow bane و European water hemlock گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae نام علمى آن Cicuta virosa L. و مترادف آن C. angustifolia Kit.مى‌باشد.

مشخصات

به‌طورى كه در شكل ملاحظه مى‌شود اين گياه نيز به‌طور كلى شبيه شوكران كبير است، با اين تفاوت كه داراى ريشه‌هاى گوشتى و ضخيم و خيلى سمّى است و كوتاهتر از شوكران كبير مى‌باشد. اين گياه داراى بوى خيلى متعفنى است. در مورد اين گياه ريشۀ ضخيم آن مصرف دارويى دارد و خواص ريشۀ آن تا حدود زيادى مشابه خواص و برگ و ميوۀ شوكران كبير است. اين گياه معمولا در مردابها مى‌رويد. در اروپا و هندوستان در مردابها و نهرهاى آب سرى‌ناگار اطراف كشمير فراوان است. در ايران تا به حال شناسايى نشده است.

تركيبات شيميايى

تمام اندام گياه داراى مادۀ سيكوتوكسين ^١كه سمّى است و مراكز اعصاب را تا آن حد تحريك مى‌كند كه منجر به تشنج و تسريع ضربان نبض و سخت شدن تنفس و  گاهى مرگ مى‌شود [كاريونه و كيمورا]. در اسانس روغنى فرّار ميوه‌هاى گياه سيمول ^١و كومين آلدئيد ^٢يافت مى‌شود. [كاريونه و كيمورا].

خواص-كاربرد

خواص ريشۀ آن شبيه خواص برگ و ميوۀ شوكران كبير است.

 ٢ . شوكران صغير

در كتب طب سنتى با نامهاى «شوكران صغير» ، «كزبرة الثعلب» ، «شوكران بستانى» ، «شوكران باغى» و «بقدونس كاذب» آمده است. به فرانسوى Petite cigue و Ethuse و Gigue des Jardins و چون برگهاى آن كمى شبيه برگ جعفرى است Faux persil گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae نام علمى آن Aethusa cynapium L. مى‌باشد.

مشخصات و كاربرد

گياهى است علفى در مزارع و باغها مى‌رويد. خيلى كوتاه و از يك وجب نيز كوتاه‌تر است و در برخى مكانها كه مساعد باشد تا يك متر نيز مى‌رسد. از نظر ميزان سميت اين گياه اختلاف نظر هست در مدارك علمى قديم يعنى مدارك و اسناد كه قبل از  ۵٠ - ۴٠  سال قبل تهيه شده آن را خيلى سمّى نوشته‌اند ولى در سالهاى اخير بررسى‌هاى جديد دانشمندان شيمى اين سميت را نشان نمى‌دهد. اين گياه در اروپا مى‌رويد و در ايران تا به حال شناسايى نشده است به‌هرحال آنچه كه به نام شوكران مطلق مورد نظر است و از نظر خواص قابل توجه مى‌باشد همان شوكران كبير است كه از اعصار قديم از زمان سقراط تاكنون تمام بررسى‌ها و تجربيات در مورد آن متفق القول مى‌باشند كه مشروحا ذكر گرديد.