بابونۀ كبير

در كتب طب سنتى با نامهاى «اقحوان» و «اقحوان كبير» و «بابونۀ گاوى» و «كركاش» و «كركيش» نامبرده مى‌شود. به فرانسوى Matricaire commune و Grande camomille و Pyrethre parthenium و به انگليسى Feverfew وParthenium و Whitewort ناميده مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Rediae نام علمى آنChrysanthemum parthenium) L. (Beh. و مترادفهاى آن Phyrethrum parthenium) L. (Sm. و Matricaria parthenium L.

مى‌باشد. در برخى مدارك گياه‌شناسان انگليسى و امريكايى گياه را با نام Tanacetum parthenium نيز ذكر كرده‌اند.

مشخصات

گياهى است دوساله و چندساله. بلندى ساقها آن تا  ٧٠  سانتى‌متر نيز مى‌رسد.

معمولا به علت گلهاى زيبايى كه دارد در باغها كاشته مى‌شود. برگهاى آن متناوب و سبز با بريدگى شبيه برگهاى داودى است و معمولا در اثر بريدگى به سه قسمت عمده تقسيم مى‌شود. گلهاى آن به صورت گروهى در يك طبق مجتمع، اطراف و دور طبق را گلهاى سفيد و قسمت وسط آن را به شكل دايره‌اى گلهاى زرد طلايى بسيار زيبا تشكيل داده است.) اين گياه بومى آسياى صغير و اروپا مى‌باشد ولى در ساير مناطق عالم نيز وارد شده است. در ايران در مناطق شمالى در گيلان، لاهيجان و مازندران و در آذربايجان در تبريز به‌طور خودرو مى‌رويد. گياهى است كه از تمام اعضاى هوايى آن عطر قوى بابونه استشمام مى‌شود. تكثير آن از طريق كاشت بذر در بهار انجام مى‌گيرد. گلهاى آن در تابستان ظاهر مى‌شود. برداشت گلها در تابستان و برگهاى آن در هر زمان كه روييده باشد، ميسر است البته تا حدى كه به رشد طبيعى گياه صدمه نزند.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى تمام اعضاى گياه داراى اسانس بسيار قوى است كه شامل نوعى الكل به نام بورنئول يا كامفول ^١است و به علاوه داراى مقدارى از انواع ترپن‌ها و ساير مواد مى‌باشد كه منشاء بوى قوى متصاعده از گياه در اثر مالش است. از نظر مصارف دارويى معمولا گل آن مصرف مى‌شود كه آن را خشك كرده و نگهدارى مى‌كنند.

خواص-كاربرد

از گلهاى خشك آن به عنوان ضد اسپاسم براى تسكين تب مصرف مى‌شود و تنطور آن حشره‌كش است. در دورانى در اروپا بخصوص در بازار لندن به عنوان داروى پيش‌گيرى طاعون عرضه مى‌شده و مصرف مى‌شده است. گلهاى گياه بابونۀ كبير از نظر طبيعت طبق رأى حكماى طب سنتى خيلى گرم و خشك است و از نظر خواص معتقدند كه گرم‌كنندۀ قوى، بازكنندۀ گرفتگى‌ها و انسداد مجارى كبد، دهانۀ عروق، رقيق‌كنندۀ خون غليظ در مثانه و تحليل‌برندۀ ورم ركتوم مى‌باشد. ترشح ادرار و عرق را زياد مى‌كند و قاعده‌آور است و براى سقط جنين مؤثر مى‌باشد. سنگ مثانه را خرد مى‌كند، براى درد مثانه، ورم طحال، استسقاء و رفع صدا و درد معده نافع است. بوييدن گل تازۀ آن خواب‌آور است و اگر اسراف شود خواب‌آلودگى ايجاد مى‌نمايد. در مورد بى‌خوابى پيران اگر هر شب بابونۀ كبير و جو پوست‌گرفته را در آب بجوشانند و روغن ايرسا داخل آن نموده و به سر بمالند خواب راحتى مى‌آورد.

ماليدن گرد آن براى تقويت طبقات چشم و جلوگيرى از كاهش ديد چشم و ترميم جاى زخم و رفع آب سفيد در چشم مفيد است. عده‌اى خاصيت اكتحال براى رفع آب سفيد يا آب مرواريد چشم را مختص بابونه صغير مى‌دانند. خوردن انگشت پيچ آن براى تنگى نفس، سرفه و خونروى از سينه نافع است. آشاميدن  ١٢  گرم برگ خشك آن با سكنجبين و نمك مسهل سودا مى‌باشد و خوردن  ۵  گرم آن با سكنجبين براى تقويت اشتها بسيار مؤثر است.

اگر دم‌كردۀ گل آن با عسل خورده شود مدّر قوى است و رقيق‌كنندۀ خون منجمد در مثانه، معده و مسكّن دردهاى آن مى‌باشد. شياف آن در مهبل قاعده‌آور قوى و پاك‌كنندۀ رحم است. ماليدن آب تازۀ آن بر بيضه‌ها، كنج ران و آلت تناسلى مرد براى تقويت نيروى جنسى مؤثر است. كمپرس آن به اين ترتيب كه پارچه‌اى را با آب دم‌كردۀ آن خيس كرده روى موضع بگذارند براى رفع پيچيدگى عصب و رفع زهر جانوران سمّى مفيد است. اسراف در خوردن آن ايجاد سردرد و سنگينى سر مى‌نمايد از اين نظر بايد با سكنجبين و گل نيلوفر خورده شود. مضر دهانه معده است و از اين نظر بايد با بنفشه و انيسون و سكنجبين خورده شود. مقدار خوراك آن تا  ١۵  گرم است و اگر گل بابونۀ كبير يافت نشود براى تمام موارد فوق مى‌توان از بابونۀ صغير با دو برابر وزن يعنى تا  ٢٠  گرم هر خوراك استفاده كرد. براى اين كار  ٢٠  گرم گياه را در  ١٠٠٠  گرم آب جوش دم كرده و يك فنجان قبل از هر غذا مى‌خورند. براى كمپرس  ۶٠ - ۵٠  گرم گياه را در  ١٠٠٠  گرم آب مى‌جوشانند.

برگ و گل بابونه اثر كرم‌كشى نيز دارد و در دفع كرمك مفيد است چه با ماليدن دم‌كردۀ آن در مقعد و چه با خوردن آن. گذاردن ضماد گياه روى پيشانى براى تسكين سردرد و همچنين در مورد ميگرن مفيد است. گرد سرشاخه گلدار گياه و تنطور آن حشره‌كش است.

مطالعات جديد علمى دانشمندان در مراكز تحقيقاتى جهان بر روى 
گياه بابونه كبير

با بررسى تاريخ تحولات گياه‌درمانى روشن مى‌شود كه گياه بابونۀ كبير تا قبل از سال  ١٩٧٠  در محافل علمى گياه‌درمانى اروپاى شمالى و امريكا مورد توجه نبوده و اطلاعى از آثار شفابخش آن نداشتند درحالى‌كه از چند قرن قبل از ميلاد مسيح در مدارك طب سنتى حكماى يونان و ايران و ساير مناطق خاور براى بابونه كبير خواص درمانى زيادى نوشته شده است. پس از سال  ١٩٧٠  مطالعات و تحقيقات جديدى كه در مورد اين گياه در مراكز تحقيقاتى مغرب زمين به عمل آمد نشان مى‌دهد كه دانشمندان آن ديار به خواص درمانى بابونۀ كبير وقوف يافته و معتقد شدند كه اين گياه داراى خواص متعددى است، از جمله براى پيش‌گيرى از ميگرن آثار مفيدى دارد.

ابتدا اغلب دانشمندان و مردم تصور مى‌كردند اين گياه تب‌بر است و به همين علت نام Fever few كه به معناى تب‌بر است براى آن برگزيده شده است و استدلال اين محافل پژوهشى اين بود كه ريشۀ اين كلمه از لغت Febrifugia مشتق شده كه در لاتين به معناى تب‌بر مى‌باشد و در اثر مرور زمان كلمه Ferevfew به Febrifugia تبديل شده است. درحالى‌كه اين تصور و اين استنباط اشتباه و غلط است. اين گياه در هيچ زمانى نام Febrifugia نداشته است، تمام حكما، پزشكان معروف روزگاران كهن از جمله Dioscorides و جالينوس براى اين گياه در يادداشتهاى خود نام يونانىParthenion را نوشته‌اند و در شرح خواص آن مى‌نويسند كه براى رفع ناراحتى‌ها و اشكالات عادت ماهيانه و مسائل در ارتباط با تولد نوزاد مفيد است. و در هيچ كجا به تب‌بر بودن آن اشاره‌اى نشده است. در دوران تاريك قرون وسطى كم‌كم نام Parthenion از خاطره‌ها فراموش شد و بعدا در دوران تجديد حيات تحقيقات علمى در مدارك علمى آن زمان به علت اينكه برگهاى گياه مانند پر مرغان بريدگى دارد نام Featherfoil را براى آن برگزيدند كه اين نام هم به مرور زمان به Featherfew و سرانجام به Feverfew درآمده است. توجيه ديگر اين است كه محتملا Feverfew نام بابونۀ رومى يا گل بابونه بوده و به اشتباه براى بابونۀ كبير برگزيده شده است. تا قرنها كارشناسان گياه‌درمانى اين گياه را براى رفع سردرد نيز توصيه و تجويز مى‌كردند. در قرن هفدهم طبيب معروف انگليسى به نام John parkinson ادعا كرده است كه اين گياه براى رفع انواع دردهاى سر مفيد است و بيش از صد سال پس از آن طبيب معروف ديگرى به نام John Hill نوشته است در مورد سردردهاى خيلى شديد اثر اين گياه سرآمد اثر داروهاى شفابخش زمان است، ولى اغلب كارشناسان گياه‌درمانى كماكان هم‌رأى با دانشمندان كهن يونان، معتقد به خواص بابونۀ كبير براى رفع ناراحتى‌هاى زنانگى بودند. دانشمند گياه‌درمان معروف قرن هفدهم انگليس به نام Nicholas culpepper اين گياه را از بهترين داروها براى سلامت و صلابت رحم مى‌دانسته و دم‌كردۀ آن را براى رفع سرماخوردگى و ناراحتى‌ها و التهاب سينه تجويز مى‌نموده است. و قبل از آن در حدود هزار سال قبل شيخ الرئيس ابو على سينا براى اين گياه خواص متعددى قائل بوده و براى رفع انسداد عروق و افزايش ترشح عرق و ادرار و رفع گرفتگى عادت ماهيانه زنان و حتى در برخى موارد براى سقط جنين، قطع سرفه و خونروى از سينه و دهها ناراحتى ديگر تجويز مى‌نموده است اولين گروه‌هاى مهاجر اروپايى اين گياه را با خود به امريكا بردند و دانشمندان قرن نوزدهم امريكا بيشتر از اين گياه براى رفع ناراحتى‌هاى عادت ماهيانه و معالجۀ هيسترى‌هاى زنان استفاده مى‌كردند. در اواخر سال  ١٩٧٠  يك تصادف موجب شده است كه شهرت قديمى در مورد مفيد بودن بابونۀ كبير براى رفع سردرد تأييد شود و آن چنين بود:

همسر مدير عامل بهدارى كمپانى ملى زغال سنگ كه از يك ميگرن شديد مزمن رنج مى‌برد، به توصيه يكى از كارگران هر روز مقدارى برگ بابونۀ كبير را مى‌جويد. با كمال تعجب متوجه شد كه پس از مدتى بيماريش كمى بهتر شده و پس از  ١۴  ماه بهبودى كامل يافت. شوهر اين خانم داستان اين تجربه را به Dr. E. Stewart Johnson كه در كلينيك شهر لندن كار مى‌كرد، گزارش داد. دكتر جانسون بى‌درنگ خوردن برگهاى بابونۀ كبير را به ده نفر از بيمارهايش كه مبتلا به ميگرن بودند، توصيه كرد. پس از مدتى سه نفر آنها بكلى بهبود يافتند و  ٧  نفر ديگر گزارش دادند كه بهبودى محسوسى يافته‌اند. سپس دكتر جانسون اين دارو را به  ٢٧٠  نفر ديگر از بيمارهايش كه مبتلا به ميگرن بودند، تجويز كرد. و نتيجه مطالعاتش نشان داد كه  ٧٠  درصد آنها بهبودى محسوسى پيدا كردند. پس از آن دكتر جانسون كه از اين توفيق به وجد آمده بود، بررسى علمى وسيعى را طرح و آغاز كرد. در اين طرح به تعداد زيادى از بيماران برگ بابونه مى‌داد و به تعدادى نيز پلاسبو ^١، وى طورى عمل مى‌كرد كه هيچ‌يك از بيماران داوطلب و مجريان تحقيق نمى‌دانستند كه كدام داوطلب بابونه كبير خورده است و كدام پلاسبو. نتيجه آزمايش نشان داد كه بابونه محسوسا آثار برتر و شفابخشى نسبت به پلاسبو داشته است.

چندى بعد نتايج يك تحقيق بسيار وسيع علمى در اين‌باره در مجلۀ پزشكى انگليسى Lancet انتشار يافت. در اين تحقيق  ٧٢  نفر مبتلا به ميگرن سخت، داوطلب آزمايش شده بودند و به عده‌اى از آنها كه به‌طور اتفاقى و تصادفى طبق روش علمى آمار انتخاب شده بودند، روزى يك كپسول محتوى پودر برگ بابونۀ كبير و يا برگ منجمد خشك بابونه كبير «معادل دو برگ متوسط گياه» داده مى‌شد و به عده‌اى ديگر از آنها روزانه يك كپسول پلاسبو كه از نظر شكل ظاهرى هيچ تفاوتى با كپسولهاى برگ گياه نداشتند داده مى‌شد. به‌طورى‌كه هيچ‌يك از داوطلبان و پزشكان مجرى برنامه نمى‌دانستند كه كدام از داوطلبان چه خورده است، گياه يا پلاسبو. فقط مدير اجراى برنامه مى‌دانست كه چطور عمل كرده است. و پس از دو ماه عكس طرح اول اجرا شد، يعنى آن عده‌اى كه پلاسبو خورده بودند، كپسول گياه داده شد و به عده‌اى كه گياه خورده بودند، كپسول پلاسبو داده شد. نتيجه آزمايش بسيار جالب بود. گياه بابونه كبير  ٢۴  درصد از داوطلبان را به كلى شفا داده و سردرد بقيه نيز خيلى ملايمتر شده بود. و خيلى كمتر آشفتگى و قى و استفراغ داشتند.

بابونه كبير به عنوان عامل كاهش فشار خون

در آزمايشى كه در مورد اثر بابونۀ كبير بر روى ميگرن انجام گرفت نشان داده شد كه اين گياه ممكن است براى كاهش فشار خون نيز مؤثر باشد. فشار خون بالا يكى از اختلالات جدّى است كه نياز به دقت و مراقبت شديد پزشكى دارد. مصرف بابونۀ كبير هيچ عوارض جانبى نامساعدى بيشتر از داروهاى شيميايى صنعتى استاندارد فشار خون، ندارد بنابراين اشخاصى كه مبتلا به فشار خون هستند به راحتى مى‌توانند اين گياه را امتحان كنند.

بابونه كبير به عنوان عامل مؤثر در رفع اختلالات هاضمه

بابونه كبير شبيه گياه هم‌خانواده‌اش بابونۀ رومى محتوى مادۀ مؤثر شيميايى است كه عضلات نرم مجارى هاضمه را آرام مى‌كند و اثر ضد اسپاسم دارد. بنابراين توصيه مى‌شود اشخاصى كه اختلالات سوءهاضمه دارند، خوردن بابونه كبير را پس از هر غذا آزمايش كنند.

بابونه كبير به عنوان عامل مؤثر در رفع ناراحتى‌هاى زنانه

خاصيت ضد اسپاسم بابونۀ كبير نه فقط عضلات نرم مجارى هاضمه بلكه عضلات نرم رحم را نيز آرام مى‌كند. احتمالا يكى از دلايل تأثير بابونۀ كبير بر روى ميگرن، توانايى اين گياه در خنثى كردن آثار زيان‌آور موادى است به نام پروستاگلاندين ^١. در  بدن پروستاگلاندين‌ها مواد بيولوژيكى بسيار فعالى هستند كه با دردها و التهابها در قسمتهاى مختلف بدن ارتباط دارند و همچنين در گرفتگى و انقباض رحم نيز نقش دارند. و خواص ضد اسپاسم و ضد پروستاگلاندين بابونه كبير، نقش مؤثر تاريخى اين گياه را در رفع ناراحتى‌هاى رحم تأييد مى‌كند.

ضمنا بررسى‌هايى كه در مورد جانوران آزمايشگاهى به عمل آمده روشنگر آثار ملايم آرام‌بخش بابونۀ كبير است و اگر قبل از خواب خورده شود احتمالا موجب خواب عميق مى‌شود.

تحقيق جديد ديگرى حاكى از ضد تومور بودن بابونه كبير است ولى هنوز خيلى زود است كه دربارۀ آثار ضد سرطانى بابونۀ كبير اظهارنظر شود و احتمالا در آتيه ممكن است اين خاصيت گياه نيز مورد توجه قرار گيرد.

مقدار مصرف

براى كنترل ميگرن دو عدد برگ تازۀ متوسط بابونه كبير و يا دو برگ منجمد آن را در روز بايد جويد. و يا از كپسولى كه حاوى  ٨۵  ميلى‌گرم برگ گياه است در روز استفاده كرد. بابونه كبير تلخ است و لذا اغلب خوردن كپسول آماده را به جويدن برگ ترجيح مى‌دهند.

براى استفاده از ساير خواص گياه از جمله براى كاهش فشار خون، كمك به رفع سوءهاضمه، رفع گرفتگى رحم و اختلالات عادت ماهيانه از دم‌كردۀ برگ گياه استفاده مى‌شود. براى اين كار نصف تا يك قاشق مربّاخورى برگ بابونۀ كبير را در يك پيمانه ( ٢٢٠  گرم) آب جوش  ١۵ - ١٠  دقيقه بايد خيس كرد و  ٢  پيمانه در روز خورد.

چون بابونه كبير عادت ماهيانه را افزايش مى‌دهد، بنابراين زنان باردار بايد از خوردن آن احتراز كنند. در برخى موارد ممكن است خوردن بابونۀ كبير موجب زخم يا التهابهايى در داخل دهان شود و يا ايجاد دل‌درد كند، اين موارد با قطع خوردن آن رفع خواهد شد. چون بابونۀ كبير ممكن است در جلوگيرى از لخته شدن خون مؤثر باشد، اشخاصى كه مبتلا به اختلالات خونى از جمله اين اختلال هستند و از داروهاى ضد لخته شدن خون استفاده مى‌كنند، براى خوردن بابونۀ كبير بايد با پزشك مشورت نمايند. در مورد اشخاص مبتلا به ميگرن بابونۀ كبير ميگرن را كاهش مى‌دهد ولى مصرف آن در كوتاه‌مدت معالجه نمى‌كند و بايد در مدت درازى مصرف شود. تا به حال عوارض جانبى براى مصرف درازمدت گياه گزارش نشده است.

قابل ذكر است كه مصرف بابونۀ كبير بايد در حد مقدار مجاز باشد و باستثناى زنان باردار، مادران شيرده و اشخاصى كه اختلالات لخته شدن خون دارند و از داروهاى ضد لخته شدن خون استفاده مى‌كنند براى ساير اشخاص بالغ مصرف آن مجاز اعلام شده است ولى به‌هرحال بهتر است با نظر كارشناس گياه‌درمانى و پزشك مصرف شود.