گيّاك

به فارسى گيّاك و در كتب طب سنتى با نامهاى «گياك» و «كياكو» و «خشب القديسين» (به چوب آن كه مصرف دارويى دارد» آورده شده است. به فرانسوى Gaīac و Gaīac officinal و به انگليسى Pockwood گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Zygophyllaceae نام علمى آن Guaiacum officinale L. و مترادف آن Guaiacum bijugum Stokes.مى‌باشد.

مشخصات

درختچه‌اى است با شاخه‌هاى كمى متورم برگها متقابل مركب از  ٣ - ٢  جفت برگچه، هر برگچه بى‌كرك تخم‌مرغى‌شكل به رنگ سبز روشن است. و گلهاى آن آبى، ميوۀ آن به شكل كپسول زرد مايل به قرمز داراى دو خانه كه محتوى دانه‌هاى آن است.

اين درخت بومى مناطق شمالى امريكاى جنوبى، ونزوئلا، كلمبيا مى‌باشد. چوب آن خيلى سخت و در نجارى زينتى مصرف دارد و ضمنا سابقا براى ساختن چرخهاى آسيا و نظاير آن به كار مى‌رفته است.

تركيبات شيميايى

در چوب درونى گياه كه مصرف دارويى دارد رزين مخصوصى يافت مى‌شود كه از عصارۀ آن مادۀ گاياكول ^١با بوى شبيه كرئوزوت و مادۀ گاياسن ^٢با بوى شبيه بادام تلخ گرفته مى‌شود. بررسى ديگرى نشان مى‌دهد كه در رزين گياه مقدار زيادى اسيد گاياكونيك ^٣از نوع آلفا و بتا وجود دارد و همچنين مقدارى اسيد گايارتيك ^۴و اسيد گاياسينيك ^۵، اسيد گاياسيك ^۶و يك مادۀ زردرنگ و وانيلين ^٧يافت مى‌شود.

از نظر مصرف دارويى بيشتر چوب آن در بازار عرضه مى‌شود ولى از پوست و گاهى از ريشه آن نيز استفاده مى‌شود. چوب آن به شكل قطعاتى بريده‌شده منظم فروخته مى‌شود. پوست آن خاكسترى و چوب آن سخت و صمغى و داراى طعمى تلخ است. مغز چوب با رنگ زرد مايل به سبز و داراى بلورهاى درخشنده‌اى از اسيد بنزوئيك است. گاياكول كه مادۀ عامل رزين آن است و در كرئوزوت نيز وجود دارد ماده‌اى ت خيلى ضدعفونى‌كننده و براى بى‌حسى موضعى بسيار مؤثر است. در دامپزشكى مصرف زياد دارد.

خواص-كاربرد

گياك از گياهانى است كه جديدا يعنى در دو سه قرن اخير در ليست گياهان دارويى مشرق‌زمين وارد شده زيرا در كتب سنتى كه يكى دو قرن اخير نوشته شده و منتشر شده است نام اين گياه نيز برده شده و در مورد خواص آن بحث شده است. شايد هم قبلا در كشورهاى دنياى جديد مورد بحث و فحص حكما بوده است. از نظر طبيعت طبق نظر حكماى طب سنتى چوب گاياك گرم و خيلى خشك است و از نظر خواص ضدعفونى‌كننده، خنك‌كننده و براى اكثر بيمارى‌هاى بلغمى، سوداوى و خونى نظير فلج، سستى، دردهاى مفاصل، سياتيك، نقرس، جذام، اقسام سيفيليس و زخمهاى بد نافع است. در مورد سيفيليس و زخمهاى بد معتقدند چوب گياك اثرى قوى‌تر از چوب چينى و عشبه مغربيه دارد و لذا در هر مورد كه در نظر بوده است از چوب چينى و عشبه براى معالجۀ سيفيليس استفاده نمايند، خرده‌هاى چوب گياك را با خرده‌هاى چوب چينى و عشبه مخلوط كرده و خيس‌كردۀ آن را مصرف مى‌نموده‌اند.

روش تهيۀ اين شربت اين است كه چوب گياك را گرفته و با سوهان آن را كاملا ريز و خرد مى‌نمايند و به صورت خاك ارّه درمى‌آورند و با چهار برابر وزن آن چوب چينى كه آن را هم خرد كرده‌اند مخلوط كرده و مخلوط را در  ۵  برابر وزن هر دو چوب عرق تقطيرى قند دو آتشه و سه آتشه مى‌خيسانند و در ظرف چينى و يا شيشه‌اى ضخيمى ريخته و درب آن را خوب مسدود مى‌نمايند كه بخار از آن بيرون نرود و تا  ۴٠  روز در آفتاب مى‌گذارند و مرتبا به هم مى‌زنند پس از آن صاف كرده و در شيشه مى‌ريزند. اگر خوب تهيه شده باشد، رنگ شربت حاصل سرخ ياقوتى شفاف مى‌باشد و علامت خوبى آن اين است كه اگر قدرى از آن را در فنجان ريخته و روى آب بريزند به رنگ شير درمى‌آيد. مقدار مصرف اين شربت براى مزاجهاى معتدل  ۴٠ - ٣۵  گرم در روز، براى اشخاص قوى  ٧٠ - ۶٠  گرم در روز است و بايد  ۵٠ - ٣٠  روز اين مقدار دارو را مصرف كنند. معمولا پس از  ٢٠  روز آثار بهبودى ظاهر مى‌شود.

ممكن است به جاى عرق قند ساير عرقهاى مناسب مانند عرق گاوزبان، عرق شاهتره، عرق بادرنجبويه به كار رود و خرده چوب در آن ريخته و خيسانده شود. در دوران خوردن اين شربت بيمار بايد رژيم غذاى بى‌نمك داشته باشد، آب نيم‌گرم بخورد خلاصه كليه پرهيزهايى كه دستور آن در بخش چوب چينى داده شده مراعات كند.

به علت گرم و خشك بودن گياك در دوران مصرف آن عوارضى نظير خشكى دهان، كم شدن اشتها بروز مى‌نمايد. مصرف زايد بر حد مجاز آن عوارض و ناراحتى‌هايى در جهاز هاضمه و معده و روده ايجاد مى‌كند لذا بايد مصرف آن زير نظر پزشك و در حد مجاز باشد.

شربت ضد روماتيسم گياك: رنده‌كردۀ چوب گياك  ٣  واحد، قند  ١٠  واحد، آب مقطر به مقدار كافى. چوب را در  ٣٠  واحد آب بجوشانند و صاف كنند و تفاله آن را در  ٣٠  واحد ديگر آب جوشانده و صاف كنند و دو صاف‌شده را مخلوط كرده تبخير نمايند. تا  ۶  واحد بماند. بعد قند را افزوده و تبخير كنند تا قوام آيد و اين شربت معرق و ضد روماتيسم است و مقدار خوراك آن  ۵٠ - ٣٠  گرم است.

جوشاندۀ گياك: ۵٠  گرم چوب گياك رنده‌شده را به مدت يك ساعت در مقدارى آب بجوشانند كه پس از صاف كردن  ١٠٠٠  گرم شود و بگذارند ته‌نشين شود و صاف روى آن را بردارند و فنجان فنجان مصرف كنند. اگر  ١٠  گرم گرد مغز ريشۀ شيرين‌بيان به آن اضافه كنند اثر بهترى دارد و محرك و معرّق است.

جوشاندۀ معرّق ضد روماتيسم گياك: ۴٠  گرم چوب رنده‌شدۀ گياك را در  ١۵٠٠  گرم آب بجوشانند تا نصف شود و صاف‌شدۀ آن را  ۶  قسمت نمايند و روزى  ٣  قسمت صبح و ظهر و شب ميل كنند. براى رفع نقرس و روماتيسم مفيد است.

عصارۀ گياك: چوب گياك رنده‌كرده  ١  واحد، آب مقطر  ١٨  واحد. ابتدا چوب رنده‌شده را در  ٩  واحد آب مدت يك ساعت بجوشانند و صاف كنند و تفاله را در  ٩  واحد ديگر آب مدت يك ساعت بجوشانند و  ١٢  ساعت بگذارند بماند و صاف روى آن را برداشته با صاف‌شدۀ اولى مخلوط نمايند و تبخير كنند تا به غلظت عصارۀ نرم درآيد و بعد  ٨ / ١  واحد الكل  ٨٠  درجه به آن افزوده و خوب مخلوط نمايند و مجددا به قوام عصاره تبخير نمايند و حفظ كنند. مقدار خوراك اين عصاره كه معرّق و ضد روماتيسم است  ١٠ - ١  گرم به‌طور حب مى‌باشد.

الكسير ضد روماتيسم و نقرس: مرّمكى  ٣  واحد، رزين گياك  ۴  واحد، صبر زرد  ۴  واحد و الكل  ۵٢  درجه  ٣٠٠  واحد. و هريك از مواد را جداگانه در  ١٠٠  واحد الكل حل كنند و محلولها را مخلوط نموده با كاغذ صاف كنند براى رفع روماتيسم و نقرس هر روز صبح  ٣٠ - ١٠  گرم از اين الكسير خورده شود. اين الكسير چون صبر زرد دارد به عنوان مسهل هم اثر خواهد داشت.