چوب چينى

به فارسى و در كتب طب سنتى انواع آن را با نامهاى «چوب چينى» و «عشبه» و «عشبه مغربيه» و «عشبة النار» و «عشبه چينى» نام مى‌برند. در بازار دارويى با نامهاى «چوب چينى» و «ريشۀ چينى» و «ريشۀ سالسپارى» معروف مى‌باشد. ريزوم قسمت زيرزمينى گياهانى است كه انواع گياه را به فرانسوى Smilax و Salsepareille و گونۀ چينى آن را Squine يا Esquine و به انگليسى Sarsaparilla و ريشه يا ساقه زيرزمينى آنها را كه معمولا در طب سنتى مصرف دارد China root مى‌نامند. اين گياهان همه از خانوادۀ Liliaceae و داراى گونه‌هاى متنوع و مختلفى هستند كه از نظر خواص دارويى تقريبا با اختلافات كمى همه باهم شبيه مى‌باشند. نام علمى معروف‌ترين آنها بشرح زير مى‌باشد:

 ١ . Smilax glabra Roxb. كه به هندى نيز آن را چوب چينى برّى مى‌نامند و در چين و هندوستان مى‌رويد.

 ٢ . Smilax china L. كه به هندى نيز آن را چوب چينى مى‌نامند و در ژاپن و چين و كوشين‌شين مى‌رويد.

اين‌گونه را سابقا Heterosmilax japonica Kunth نيز مى‌ناميده‌اند.

 ٣ . Smilax pseudochina Thunb. كه در كوهستانهاى چين مى‌رويد.

 ۴ . Smilax Ovlifolia Roxb. كه از نظر خواص كاملا شبيه S. Zeylanica مى‌باشد.

 ۵ . Smilax Zeylanica L. sensu lat. كه به هندى جنگلى عشبه گفته مى‌شود و در سرتاسر هند مى‌رويد.

 ۶ . Smilax lanceaefolia Roxb. كه در بازار دارويى هند «چوب چينى هندى» گفته مى‌شود و در هندوستان مى‌رويد.

 ٧ . Smilax officinalis B. K. كه در مكزيك و مناطق امريكاى مركزى مى‌رويد.

 ٨ . Smilax aspera L. كه در سرتاسر هند مى‌رويد.

 ٩ . Smilax prolifera Roxb. كه در قسمتهاى حارّه هيمالياى غربى و بيهار و نپال مى‌رويد.

 ١٠ . S. excelsa L. كه در ايران مى‌رويد و شرح آن به‌طور مختصر در آخر اين بخش خواهد آمد.

ضمنا گونۀ S. china كه ساقۀ زيرزمينى آن در درمان سيفيليس و ناراحتى‌هاى پوستى اثر خاصى داشته در بعضى مدارك فنى S. syphilitica نيز نامبرده شده است. و چندين گونه ديگر كه به علت مشابهت خواص دارويى آنها با گونه‌هاى يادشده از ذكر آنها خوددارى مى‌شود. گياهان يادشده كه از ساقه زيرزمينى آنها چوب چينى تهيه مى‌شود معمولا چندساله، دو پايه، اغلب بالارونده و خاردار هستند. برگهاى آنها سبز بيضى مايل به دايره با دم‌برگ مشخص است. گلهاى آنها خوش‌بو، تعدادى قرمزرنگ و تعدادى از آنها داراى گلهاى سفيد كوچك مانند ياسمين سفيد و تعدادى نيز داراى گل زردرنگ مانند ياسمين زرد هستند. در طب سنتى از نظر خواص فيزيكى و ظاهرى، ساقۀ زيرزمينى انواع گونه‌هاى يادشده را با دو نام مشخص نام مى‌برند كه نام و مشخصات آنها به شرح زير است:

 ١ . ريشۀ عشبه: ريشه‌اى است دراز، ناهموار، گره‌دار، رنگ آن خاكسترى تا قهوه‌اى و يا سياه است. به شكل استوانه در ابعاد مداد و قابل انعطاف كه در سطح و در پوست آن شيارها و چروكهايى ديده مى‌شود. مغز آن سفيد مى‌باشد. گياه آن را در كتب طب سنتى با نام «ظيّان» ذكر مى‌كنند معمولا با تمشك مى‌رويد و اغلب به تمشك مى‌پيچد. شليمر نام عشبه را Smilax salsaparilla ذكر مى‌كند.

 ٢ . چوب چينى يا ريشۀ چينى: ساقه زيرزمينى است كه ريشك‌ها به آن متصل است. رنگ آن سرخ و شكل آن كمى متورم شبيه گلابى به حجم يك مشت، سنگين و گره‌دار و طعم آن كمى شيرين است. طول قطعاتى از آنكه در بازار عرضه مى‌شود در حدود  ٢٠ - ١۵  سانتى‌متر است. گياه آن تا ارتفاع  ٣ - ٢  متر مى‌رسد و اگر قيم نگذارند، روى زمين گسترده مى‌شود. شاخه‌هاى آن پر و سخت و شبيه شاخه‌هاى ياس است.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در ريشه و ساقه گونه S. aspera وجود هتروزيد پاريلين ^١و مقدار زيادى K NO ٣  و مقدارى نشاسته و كمى رزين و اسانس گزارش شده است ]G. I. M. P[ .

در گزارش ديگرى آمده است كه در واريته‌اى از گونه فوق با نام علمى S. aspera var mauritanica مقدار قابل ملاحظه‌اى انواع استروئيد ^٢وجود دارد. به علاوه در گياه مواد سارساپوژنين ^٣و تيوژنين ^۴مشخص شده است ]S. G. I. M. P[ .

در گزارش بررسى‌هاى ديگرى آمده است كه در ساقه زيرزمينى عشبه سه گلوكوساپونين ^۵به نامهاى پاريلين و اسميلاساپونين ^۶و سارساپونين وجود دارد.

معمولا در ساقۀ زيرزمينى انواع چوب چينى و عشبه تانن وجود دارد ولى استثنائا در گونه S. ezcelsa كه در ايران مى‌رويد و در گونه S. prolifera كه در مناطق حارّه هند و نپال مى‌رويد، مقدارى تانن مشخص شده است.

خواص-كاربرد

از نظر نوع و نام گياه يا گياهانى كه ريشۀ معروف چينى يا چوب چينى يا عشبه را توليد مى‌كنند، مدتها ابهام وجود داشت تا اينكه آقاى دكتر S. Y. Hu مطالعات خاصى را در اين مورد آغاز كرد. بررسى‌هاى هو نشان داده است كه گونهS. glabra مشخص‌ترين گونه‌اى است كه ساقۀ زيرزمينى آن به نام چوب چينى در طب سنتى مصرف دارد و سابقا اين‌گونه با نامهاى S. china و S. chinensis ، S. pseudochina و Heterosmilax japonica نيز ناميده شده است. قبل از مطالعات هو استنباط دانشمندان اين بود كه گونۀ S. china مولد ساقه زيرزمينى دارويى مفيد چوب چينى بوده است.

مطالعات دكتر Hu همچنين نشان داد كه ساقۀ زيرزمينى گونه S. glabra به شكل غده‌هاى متورم نامنظمى است كه از طريق دسته‌هاى الياف گياهى به هم متصل مى‌باشند و داروسازان چينى معتقد بودند كه خيلى شبيه سيب‌زمينى شيرين است. از طرف ديگر ساقۀ زيرزمينى گونه S. china چوبى است كه ريشكهاى زيادى به آن متصل مى‌باشد.

در چين، چوب چينى ساقۀ زيرزمينى S. china به عنوان ترياق و ضد سم در موارد مسموميتهاى تركيبات جيوه كاربرد دارد [ايشى دويا]. و به علاوه براى معالجۀ نقرس، خنازير و بيمارى ياز كه آن را فرامبزيا ^١و زيادى ترشح خون در عادت ماهيانه ^١نافع است. ساقه‌هاى زيرزمينى متورم آن به شبه جزيرۀ مالايا وارد مى‌شود و براى معالجۀ بيمارى‌هاى آميزشى كاربرد دارد [بركيل]. در چين از قسمت زيرزمينى گياه گونه S. nipponica براى معالجۀ درد پشت و درد مفاصل تجويز مى‌شود و معمولا جانشينى براى گياه پاى گرگ Lycopodium clavatum مى‌باشد.

[چونگ يائوچى].

توضيح: شرح گياه پاى گرگ به تفصيل در ساير مجلدات اين كتاب آمده است.

در فيليپين از ساقه زيرزمينى انواع گونه‌هاى Smilax با نام چوب چينى به عنوان داروى تصفيه خون و ضد سيفيليس و براى معالجۀ روماتيسم تجويز مى‌شود [گررو].

به علاوه داروى مفيدى براى معالجۀ بى‌نظمى در عادت ماهيانه است [سوليت].

مطالعات و آزمايشهايى كه انجام شده، نشان داده است كه چوب چينى به‌طور كلى، مربوط به هر نوعى از گونه‌هاى يادشده باشد براى كاهش مقدار اوره خون اثر مفيد دارد ولى البته ريشۀ بعضى از گونه‌ها داراى اثر بيشترى از گونه‌هاى ديگر مى‌باشد [ارنست].

از نظر طبيعت طبق نظر حكماى طب سنتى ايران ساقۀ زيرزمينى و يا ريشۀ انواع عشبه خيلى گرم و خيلى خشك است ولى ريشۀ چوب چينى يا ريشۀ چينى اگر تازه باشد، كمى گرم و تر و اگر كهنه باشد گرم و تر تا كمى خشك است. و به‌هرحال گرمى و خشكى آن كمتر از ساقۀ زيرزمينى عشبه‌ها مى‌باشد و طبق تجربه، نيروى دارويى چوب چينى تا  ٢٠  سال كهنه شدن نيز باقى مى‌ماند. از نظر خواص معتقدند كه گياه عشبه رقيق‌كننده و تصفيه‌كنندۀ خون و معرّق و مدّر و براى اكثر بيمارى‌هاى سرد نافع است. مزمزۀ آن با سركه انگور براى درد دندان سرد و خوردن دم‌كردۀ آن خواصى نظير خواص چوب چينى دارد. اگر  ١۵  گرم از خرده‌هاى ريشه عشبه مغربيه را در  ۴۵٠  گرم آب جوش بجوشانند تا به نصف برسد و با شكر بخورند براى فلج، سستى اعضا، تنگى نفس، سرفۀ كهنه، درد مفاصل، نقرس، سياتيك، ورمها و جذام و بيمارى آتشك يا سيفيليس يا شانكر خفيف نافع است. اگر تا يك هفته هر روز  ۵  گرم گرد گياه عشبه با نبات خورده شود براى درد مفاصل مزمن و ضماد آن با گلاب براى فلج و تسكين دردهاى مفاصل و سياتيك و تحليل ورمها مفيد است. شياف آن مدّر است و جنين را ساقط مى‌كند. مقدار خوراك شاخه و برگ آن از  ١٠ - ۵  گرم و به جاى آن مى‌توان از چوب چينى استفاده كرد. عشبه مضر گرم‌مزاجان و جوانان است و در فصل گرما و براى بيمارى‌هاى گرم نظير تبهاى گرم و صفراوى و خونى، سرخك، آبله و امثالهم نبايد مصرف شود. ضماد ريشۀ آن براى زخمها و جراحات بد نافع است. چون ريشۀ عشبه خيلى گرم است، پوست را مى‌سوزاند و زخم مى‌كند و ضماد آن را نبايد زياد روى پوست گذاشت. خوردن  ٢  گرم ريشۀ آن مسهل قوى بلغم و سودا است و با آب گل پنيرك قى‌آور است. اسراف در خوردن آن زايد بر حد مجاز خطرناك است.

مثلا خوردن  ۵  گرم آن آن‌قدر قى و دل‌پيچه مى‌آورد كه ممكن است منجر به هلاكت شود، در اين قبيل موارد بايد روغن بادام شيرين خورد. به‌هرحال چون ريشه عشبه بسيار گرم است خوردن آن براى گرم‌مزاجان توصيه نمى‌شود.

 ٢ . چوب چينى: بازكنندۀ گرفتگى‌ها و انسداد عروق و محلّل و معرّق و رقيق‌كننده و تصفيه‌كنندۀ خون و خواب‌آور است و خيلى به سرعت به دورترين نقاط اعضاى بدن و عروق باريك مويين نفوذ مى‌كند. مقوى معده و مقوى نيروى جنسى و مدّر بول و قاعده‌آور است و رطوبتها را خشك مى‌كند. براى سردردهاى مزمن، فلج، رعشه، تشنج امتلائى و حواس‌پرتى، چرت زدن، اقسام ماليخوليا، جنون، مانيا، امراض سوداوى و خونى مانند جذام و سيفيليس يا شانكر ملايم و زخمها و جراحات بد، جوش، كورك، جرب، زخمهاى كليه، مثانه، بيمارى‌هاى ركتوم، بواسير، نواسير، اسهال بواسيرى، بيمارى‌هاى رحم، استسقا لحمى ^١، بيمارى سؤالقنيه، يرقان سياه، سل، ورمهاى سفت سوداوى، تبهاى سوداوى، انواع سرطان، درد مفاصل، درد لگن خاصره، سياتيك، نقرس، ريزش مو و ترك اعتياد به افيون، رفع سمّيت اخلاط فاسد شده سوخته و اعاده نيروى جنسى اشخاص مأيوس و روشن كردن رنگ چهره مفيد است.

«بيمارى سوء القنيه يا كاشكسيا ^٢بيمارى است كه علامت آن اختلال در سلامتى و بدى اشتها و لاغر بودن است. معمولا با اغلب بيمارى‌هاى مزمن نظير ذات الريه سلى پيشرفته ديده مى‌شود.»

چوب چينى براى گرم‌مزاجان مضّر است و پس از خوردن آن بايد از خوردن ترشى و نمك و آب سرد و ميوه‌هاى ترش و چيزهاى نفخ‌آور مانند حبوبات و بقولات پرهيز شود و همچنين از فعاليتهاى زياد بدنى و جنسى و قرار گرفتن در معرض هواى سرد بايد اجتناب شود.

براى تهيۀ دم‌كردۀ چوب چينى ابتدا چوب را رنده و خرد كرده  ۵٠ - ٢٠  گرم آن را در  ١٠٠٠  گرم آب جوش مدت سه ساعت دم كرده، مى‌گذارند سرد شود و با انحراف ظرف قسمت صاف روى آن را برداشته مصرف مى‌كنند، از اين دم‌كرده در چين به عنوان ضد مالاريا، در موارد سرماخوردگى، ترشح مفرط عادت ماهيانه، دفع سنگ و در موارد دوران نقاهت خورده مى‌شود.

در هندوستان از چوب چينى كه ريشه يا ساقه زيرزمينى گونه S. china مى‌باشد در موارد روماتيسمهاى مزمن و براى معالجۀ سيفيليس و بيمارى‌هاى جلدى مى‌خورند.

آن را سازنده و معرّق و براى افزايش نيروى جنسى مفيد مى‌دانند. و از عصارۀ ريشۀ تازۀ چوب چينى هندى گونه S. lanceaefolia براى معالجۀ روماتيسم استفاده مى‌كنند و تفاله آن را پس از گرفتن عصاره به صورت ضماد روى عضوى كه درد مى‌كند، مى‌اندازند.

ريشۀ گونه S. prolifera را گرفته آسيا كرده و كاملا خرد مى‌نمايند و با ملاس يا شير بريده‌شده گاو و آب مخلوط كرده و براى معالجۀ مدفوع آلوده به خون در موارد اسهال خونى مى‌خورند و همچنين در مواردى كه ادرار تيره و قرمزرنگ مى‌شود، بسيار مفيد است.

چوب چينى به اشكال دارويى مختلف، دم‌كرده، خيسانده، معجون و حلوا و حريره و پالوده مصرف مى‌شود و در كتب طب سنتى توصيه‌هايى شده است كه بايد در جريان مصرف آن، مورد توجه و عمل قرار گيرد كه در اينجا به‌طور مختصر قسمتى از آن توصيه‌ها در زير شرح داده مى‌شود:

شرايط استفاده از چوب چينى بسيار است از آن جمله مهمترين توصيه اين است كه  ١ . كسى كه مى‌خواهد از داروى چوب چينى استفاده كند اگر گرم‌مزاج است بايد سنّش از  ۴٠  سال بيشتر باشد و اگر سردمزاج است از سى سال بيشتر باشد، به عبارت ديگر اين دارو اصولا براى جوانان توصيه نمى‌شود. ٢ . اينكه تا علاج بيمارى منحصر به استفاده از اين دارو نباشد نبايد از چوب چينى استفاده كرد، زيرا در عين حال كه چوب چينى بسيار مفيد است مضّارى نيز دارا مى‌باشد و اندك ناپرهيزى در رژيم غذايى و مقدار مصرف ممكن است عوارض ناراحت‌كننده‌اى ايجاد نمايد. ٣ . اينكه موقع مصرف بايد در فصلى باشد كه هوا معتدل و يا سرد باشد، بهترين فصل براى استفاده از چوب چينى اواخر زمستان است يا اوايل پاييز. ۴ . اينكه در آغاز استفاده از چوب چينى حتى الامكان معده و بدن بايد سبك و پاك باشد، خصوصا در مواردى كه مربوط به معالجۀ سيفيليس، جذام، جراحات و ساير امراض سوداوى و بلغمى و درد مفاصل است و پاك كردن و سبك كردن بدن از دو طريق كلى ممكن است صورت گيرد يا از طريق فصد و رگ زدن است و اين در مواردى است كه بيمار احساس كند خون زياد و غليظ و كثيف دارد و علامت آن قرمزى رنگ بشره و تورم عروق و سنگينى سر و زيادى خواب و نظاير آن است. در اين قبيل موارد در صورتى كه وضع عمومى بيمار طبق نظر پزشك مساعد با خونگيرى باشد و عوارضى ايجاد نكند مقدارى خون مى‌گيرد و پس از آن شروع به خوردن چوب چينى مى‌نمايند و پس از چند روز كه آثارش در خون ظاهر شد، زيرا خون را صاف و رقيق مى‌نمايد، ممكن است اگر لازم باشد باز كمى خون بگيرند و بعد به خوردن دارو ادامه دهند، زيرا اصولا اين دارو در اشخاص با خون غليظ و كثيف خيلى كم‌اثر و يا بلااثر است، و گاهى ضرر نيز مى‌رساند. در مورد پاك كردن معده ممكن است از مسهل و مدّر استفاده شود و اين كار بايد قبل از شروع خوردن دارو انجام شود. در دوران خوردن چوب چينى يك هفته قبل از شروع در دوران خوردن و چهل روز پس از اتمام دورۀ خوردن آن يعنى جمعا در دورۀ تقريبا  ٨٧  روز بايد از خوردن ترشى‌ها و لبنيات، شير و ماست و پنير و بقولات و حبوبات كه نفاخ هستند و ميوه‌هاى تازه و خام و نفاخ و فعاليتهاى جنسى و فعاليتهاى زياد و خسته‌كنندۀ بدنى مانند دويدن و زياد راه رفتن و بيدارى زياد و عصبانى شدن بايد اجتناب شود. به علاوه در مواردى كه خوردن چوب چينى براى مداواى سيفيليس و جذام و ساير جراحات و زخمهاى بد مى‌باشد از يك هفته قبل از شروع خوردن دارو در دوران خوردن دارو بايد به كلى از خوردن نمك اجتناب كرد و پس از اتمام دوره تا يك ماه بتدريج كم‌كم نمك خورده شود، زيرا نمك موجب غلظت خون و خشك كردن مواد در رطوبتهاى بدن و انسداد و بستن منافذ است و اينها همه با داروى چوب چينى منافات دارد. ۵ . در دوران خوردن چوب چينى بايد هميشه از مايعات نيم‌گرم استفاده نمود و از خوردن آب سرد و رفتن در سرما پرهيز كرد و همچنين بايد كوشش كرد در دوران خوردن چوب چينى سوءهاضمه ايجاد نشود و غذا ترش نگردد و معده روبه‌راه باشد، زيرا اين اختلالها در عمل داروى چينى اثر منفى مى‌گذارد. بنابراين از بسيار خوردن طعام كه موجب سنگينى و اختلال معده مى‌شود بايد خوددارى شود.

ساده‌ترين صورت دارويى دم‌كردۀ آن است مشروط بر اينكه در حين دم كردن، درب ظرف طورى محكم مسدود شود كه بخار آن خارج نشود. روش تهيه اين است كه مقدارى در حدود  ۴٠  گرم روزانه از ذرات رنده‌شدۀ چوب چينى را گرفته در آب يا عرقهاى مناسبى مى‌خيسانند و روز ديگر  ٨ - ٧  كيلوگرم آب خالص در آن ريخته و حرارت مى‌دهند آن‌قدر كه آب نصف شود، بعد آن را خنك كرده و نيم‌گرم با هر فنجان آن  ٢۵ - ٢٠  گرم نبات داخل كرده مى‌نوشند. از اين مايع در عرض شبانه‌روز بجاى چاى، آب يا قهوه و يا در طبخ ساير غذاها به جاى آب به قدر خوراك شخص مريض مى‌توان استفاده كرد و به اين ترتيب تمام آن را در عرض  ٢۴  ساعت مصرف نمود و اين كار بايد  ۴٠ - ٢١  روز تكرار شود.