بنگ‌دانه

به فارسى به گياه و بذر آن بنگ‌دانه گفته مى‌شود. در كتب طب سنتى و در لغت‌نامه‌ها با نامهاى «بنج» ، «سيكران» و «سيكران» و تخم آن «بزر البنج» و «ماش عطّار» آمده است. در كشمير آن را «بزربنگ» و در زبان هندو «اجوايان خراسانى» و «خراسانى اجوان» گفته مى‌شود. به فرانسوى Jusquiame noire و Potelee و aux Mort poules و Herbe aux chevaux و به انگليسى Henbane و Stinking nightshade و Black henbane گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Solanaceae و نام علمى آن Hyoscyamus niger مى‌باشد.

مشخصات

بنگ‌دانه يا ژوسكيام گياهى است يكساله و دوساله و معمولا گونۀ با خواص دارويى آن دوساله است. ساقۀ آن استوانه‌اى و افراشته است كه بلندى آن  ١٠٠ - ٨٠  سانتى‌متر است. برگهاى آن متناوب، پهن، به رنگ سبز مايل به سفيد، اطراف برگ داراى دندانۀ درشت و نوك‌تيز است به‌طورى كه برگ را به چند لوب تقسيم مى‌كند، طول برگ در حدود  ٢٠  سانتى‌متر و نوك‌تيز است. برگهاى بالاى ساقه اغلب بدون دمبرگ به ساقه چسبيده. برگها با تماس به دست مى‌چسبد. تمام گياه از يك كرك نرم پوشيده شده كه از آن رايحۀ نامطبوع زهر استشمام مى‌شود. گلهاى آن زرد با رگه‌هاى ارغوانى است و در بهار ظاهر مى‌شود. ميوۀ آن پوشينه به شكل يك ديزى كوچك درب‌دار كه درون آن مقدار زيادى تخم گياه واقع است. در حدود  ۵٠٠ - ۴٠٠  و گاهى بيشتر تخم در هر ميوه است. از برگ و تخم آن كه مخدّر است، در طب سنتى استفاده مى‌شود.

اين گياه معمولا در جاهاى مخروبه و اراضى باير قبرستانها و اراضى متروكه در اغلب مناطق اروپا و نواحى با آب و هواى مديترانه‌اى شمال افريقا و آسيا مى‌رويد.

در ايران در نواحى اطراف تهران، كرج، ييلاقات اطراف تهران و دامنه‌هاى كم‌ارتفاع البرز و در شمال ايران در رودبار و در آذربايجان اطراف تبريز، بين آستارا و اردبيل، يا، كليبار و در مناطق مركزى ايران در اراك و تفرش و در گرگان در كوه شاهوار و حاجى‌لنگ در  ٢۵٠٠  مترى و بين اردبيل و خلخال ديده مى‌شود.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در گياه ژوسكيام يا بنگ‌دانه چند آلكالوئيد مشخص شده است. برگهاى آن آلكالوئيدهاى هيوسيامين، اسكوپولامين، كمى آتروپين و هيوسى‌پيكرين ^١وجود دارد ]. G. I. M. P[ آلكالوئيدها در برگ و دانۀ ژوسكيام سياه در حدود  ١۴ / ٠ - ١ / ٠  درصد مى‌باشد. به علاوه در دانه‌هاى آن در حدود  ٢۵ -  ٢٠  درصد روغن ثابت قابل استخراج سبزرنگ و در حدود  ٢۵  درصد نشاسته وجود دارد. اين گياه سمّى است و براى حيوانات و بخصوص ماكيان مسموميت خطرناك ايجاد مى‌كند. در زراعت اين گياه نوع كود شيميايى در تغيير مقدار آلكالوئيد و محصول برگهاى آن اثر مى‌گذارد. كلسيم بالاترين محصول برگ و بيشترين مقدار آلكالوئيد را مى‌دهد.

خواص-كاربرد

در هند برگهاى آن به عنوان مسكّن درد، مخدّر، آرام‌بخش، ضدعفونى‌كننده، بازكنندۀ مردمك چشم و در موارد اختلالات و ناراحتى‌هاى تحريكى اعصاب و همچنين براى تسكين سياه‌سرفه و سرفه و آسم كاربرد دارد. تخم آن قابض و سمّى است. در چين از گياه ژوسكيام به عنوان دردكش و مسكّن و در استعمال خارجى براى رفع اختلالات عصبى و در مورد دندانهاى خراب استفاده مى‌شود [روا]. و به عنوان ضد اسپاسم مصرف مى‌شود.

از نظر طبيعت گياه بنگ‌دانه يا ژوسكيام سياه، طبق رأى حكماى طب سنتى خيلى سرد و خشك است. از نظر خواص گياه بنج، برگ و تخم آن كه مصرف طب سنتى دارد به‌طور كلى خشك‌كننده است و مانع سيلان و جريان رطوبتها به طرف چشم مى‌شود. و دردهاى گوش را تسكين مى‌دهد. سرد و مزمن و درد مفاصل و سياتيك و نقرس را تسكين مى‌دهد.

ضماد عصارۀ آن با آرد جو براى ورمهاى گرم و درد گوش و چشم مفيد است. و ضماد عصارۀ تخم آن با سركه براى نقرس و ورم پستان و بيضه‌ها نافع است. دم‌كردۀ آن با سركه براى خشك كردن جراحتها مفيد است. اگر برگ له‌شدۀ آن روى پيشانى گذارده شود براى رفع سردردهاى عصبى نافع است و همچنين ماليدن روغن دانۀ آن نيز براى رفع سردردهاى عصبى مفيد است. خوردن  ٣ - ٢  عدد برگ آن با سركه براى رفع تب نافع است و براى تسكين دردهاى استخوانها نيز مفيد است. بخور آن براى رفع جرب دست و قطع خونريزى مفيد است. خوردن  ۵ / ١ - ١  گرم از تخم يا دانۀ آن با  ٣ - ٢  گرم تخم خشخاش و آب عسل براى تسكين سرفه‌هاى شديد و سياه‌سرفه و قطع خونريزى از هر عضو حتى از رحم و قطع اخلاط خونى نافع است. اگر نيم گرم آن با عسل خورده شود، براى تسكين درد نقرس بسيار مفيد است. ضماد آن با زردۀ تخم‌مرغ و پيه براى درد كنج ران و بيضه‌ها و ضماد آن با آرد باقلا براى جلوگيرى از بزرگ شدن پستان و بيضه‌ها نافع است. شياف آن در مهبل براى رفع جراحتهاى رحم و خشك كردن رطوبتهاى آن و ضماد آن براى تسكين دردهاى مزمن كبد مفيد است.

مزمزۀ دم‌كردۀ ريشۀ آن براى تسكين درد دندان نافع است. مقدار خوراك از گياه بنگ‌دانه (ژوسكيام سياه) ۵ / ٠ - ١ / ٠  گرم است، مصرف بيش از آن خطرناك است و خوردن  ١۵ - ١۴  گرم آن كشنده است. در دم‌كردۀ  ١  گرم گياه براى  ١٠٠  گرم آب جوش مصرف مى‌شود. مقدار خوراك از عصارۀ الكلى آن در حدود  ۵  سانتى‌گرم است. مقدار خوراك از عصارۀ آبى آن  ٣٠ - ١٠  سانتى‌گرم است. از گرد برگ آن  ۵٠ - ٢٠  سانتى‌گرم است.

اين گياه به علت سمّى بودن بايد با احتياط در حد مجاز و با نظر كارشناس گياه‌درمانى و پزشك مصرف شود.

روش تهيه حب بنج با شوكران براى دردهاى سرطانى: عصارۀ مصفاى بنج  ١  گرم، عصارۀ شوكران  ١  گرم، كوبيده و نرم‌شدۀ مغز ريشۀ شيرين‌بيان به مقدار كافى. و از اينها  ٣۶  حب به دست مى‌آيد كه  ٢ - ١  حب از آن در تسكين دردهاى سرطانى مؤثر است.

روش تهيۀ عصارۀ الكلى بنگ‌دانه: بنگ‌دانه  ۵٠٠  گرم، الكل  ۶٠  درجه  ١۵٠٠  گرم، بنگ‌دانه را آسياب كرده در آب ريخته چند ساعت با حرارت ملايم آن را دم مى‌كنند. و با فشار صاف مى‌كنند و تفاله آن را در الكل مى‌خيسانند و مجددا صاف مى‌كنند. و دو صاف‌شده را مخلوط كرده و با كاغذ صاف مى‌نمايند و صاف‌شده را به غلظت عصاره قوام مى‌آورند و پس از قوام در چهار برابر وزن آن آب سرد حل كنند و صاف نمايند و صاف‌شده را مجددا تبخير كرده و به قوام حب درآورند. مقدار خوراك عصارۀ بزر البنج يا بنگ‌دانه  ۵  سانتى‌گرم است.

گونه‌هاى ديگرى از اين گياه نيز در ايران مى‌رويند كه به ذكر دو گونۀ آن مى‌پردازيم:

 ١ . Hyoscyamus muticus Linn. . اين گياه را در بلوچستان به نام «بلوچى كوهى بنگ» مى‌نامند كه در هند نيز با همين نام معروف است. گياهى است چندساله و داراى گلهاى به رنگ زرد (در مورد ژوسكيام سياه گلها ارغوانى بودند) اين گياه داراى انواع آلكالوئيدهاى بنگ‌دانه يا ژوسكيام سياه بخصوص آلكالوئيد هيوسيامين مى‌باشد. اين گياه در بلوچستان، بوشهر، دالكى و شوره‌زارهاى اطراف شيراز و در غرب مناطق سرپل ذهاب و قصر شيرين به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

 ٢ . گونۀ Hyoscyamus reticulatus Linn. . گياهى است يكساله و دوساله. گلهاى آن به رنگ بنفش و ارغوانى در هند از بذر آن براى تسكين درد دندان استفاده مى‌شود. در هند و بلوچستان و در ايران در بلوچستان و در اطراف تهران و در آذربايجان در اطراف خوى و در غرب در اراك، كرمانشاه، كرند، كوه ريجاب و در مركز در اصفهان در جنوب در فارس، در كتل كارج و نزديك بوشهر و كازرون و دشت ارژن و در كرمان در كوه هزار و در خوزستان در گوتوند به‌طور خودرو مى‌رويد.