عروسك پس پرده

در كتب طب سنتى و در بازار دارويى با نامهاى «عروسك پس پرده» ، «عروسك پشت پرده» ، «كاكنه» ، «گيلاس جهودان» ، «كچومن» و معرّب آن «كاكنج و عربى آن «جوز المزج» و «حب اللهو» و به زبان چينى «گياه فانوس» ناميده مى‌شود (البته ترجمه نام چينى آن به فارسى است) . به فرانسوى Physalis و Alkekenge و Coqueret و به انگليسىAlkekengy و Ground cherry و Winter cherry و Chinese lanteplant ناميده مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Solanaceae نام علمى آن Physalis alkekengi L. مى‌باشد.

مشخصات

عروسك پس پرده گياهى است چندساله بلندى آن زياد نيست و معمولا از  ٧٠  سانتى‌متر كمتر است. ساقۀ آن زاويه‌دار، رنگ پوست آن كمى قرمز، برگها به رنگ سبز تيره، ناصاف، بيضى‌شكل نوك‌تيز و پهن با دمبرگى نسبتا طويل است كه به ساقه متصل مى‌شود. گلها منفرد به رنگ سفيد مايل به سرخ كه در تابستان ظاهر مى‌شود.

ميوۀ آن سته است و قرمزرنگ به بزرگى يك فندق و به شكل و ابعاد يك گيلاس كه در غلافى كروى‌شكل واقع شده است. رنگ غلاف يا به اصطلاح پردۀ خارجى كه ميوه در آن واقع شده است ابتدا سبز و پس از رسيدن قرمزرنگ مى‌شود. داخل ميوه دانه‌هاى ريز سفيدرنگ جاى دارد. گياه عروسك پس پرده خاكهاى آهكى را دوست دارد. تكثير آن از طريق كاشت بذر آن در پاييز يا در بهار ممكن مى‌باشد.

به‌طور خودرو در مناطق مختلف اروپا و آسياى خاور دور در ايران مى‌رويد. در ايران در دامنه‌هاى البرز، اطراف تهران، اطراف شميران، مناطق مركزى ايران، اصفهان و آذربايجان، جنگلهاى حسن بيگلو و در مناطق شمالى ايران در رودبار كوشك بخصوص زير درختان زيتون به‌طور خودرو مى‌رويد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در گياه كاكنج يك مادۀ تلخ و يك آلكالوئيد مشخص شده است. ميوۀ آن داراى مقدار زيادى ويتامين C (بيش از آب ليمو) و كمى قند و مقدارى سيترون (اسيد سيتريك) مى‌باشد. در برگهاى آن يك مادۀ تلخ به نام فيزالين ^١وجود دارد.

معمولا از نظر خواص دارويى ميوه و برگهاى آن مورد توجه است. ميوۀ آن در حالت تازه بودن شبيه گيلاس است، وقتى كه خشك شود مانند عناب مى‌شود. از نظر طعم كمى ترش است و برگها و قسمت سبز بن ميوه تلخ است، موقع مصرف بايد بن ميوه را جدا كرد.

خواص-كاربرد

در هندوستان از گياه كاكنج يا عروسك پس پرده به عنوان مدّر و ضد انگل معده و روده و براى رفع ناراحتى‌هاى مجارى ادرار و مثانه و در استعمال خارجى براى رفع ناراحتى‌هاى پوست مصرف مى‌شود. برگهاى آن مدّر است.

در چين طبق آنچه كه در Pentsao كتاب معروف طب سنتى چين آمده است، از سرشاخه‌ها، برگها، ساقه، و ريشۀ آن به عنوان تب‌بر كودكان استفاده مى‌شود. براى ميوۀ آن خواص مدّر و نرم‌كنندۀ سينه قايل هستند و از دانه‌هاى داخل ميوه براى تسهيل زايمان استفاده مى‌شود. از برگها و يا از ميوۀ سوختۀ زغال‌شدۀ آن كه با روغن مخلوط شده باشد، روى جوش و كورك مى‌مالند. در شبه جزيرۀ مالايا از گياه به‌طور عمده به عنوان ضماد استفاده مى‌شود. در اسناد طب سنتى قديم ايران آمده است كه گونه جبلى يا كوهى كاكنج كه در ارتفاعات كوهستان مى‌رويد از نظر خواص بسيار قوى‌تر از گونۀ دشتى يا به اصطلاح گونه بستانى آن است. ميوه و برگ گونۀ كوهى مخدّر و خواب‌آور است و مقدار خوراك آن در حدود خمس مقدار خوراك از كاكنج دشتى است و اگر بيشتر خورده شود مسموميت ايجاد كرده و اختلال حواس و جنون مى‌آورد.

كاكنج از نظر طبيعت طبق نظر حكماى طب سنتى سرد و خشك است. از نظر خواص معتقدند كه قطرۀ عصارۀ ميوۀ آن براى التيام زخمهاى مزمن گوش بسيار مفيد است و شربت عصارۀ ميوۀ آن براى رفع نفس‌تنگى و رفع تشنگى و سختى تنفس و اخراج صفرا و دفع كرم معده و كرم كدو و رفع بيمارى‌هاى كليه و مثانه و التيام جراحتهاى آنها نافع است. براى كبد بسيار خوب است و اگر تا مدتى هر روز  ۵  گرم از عصارۀ ميوۀ آن خورده شود براى يرقان بسيار مفيد است. مدّر است. معروف است كه اگر زن پس از پاكى از عادت ماهيانه هفت عدد از ميوۀ آن را بخورد براى جلوگيرى از حامله شدن بسيار مؤثر است. توجه شود كه چون مخدّر قوى است اين‌گونه مصارف بايد زير نظر پزشك باشد. يكى از اطباى معروف طب سنتى گفته است كه اگر  ٢۵  گرم ميوۀ خشك كاكنج را با  ٢۵  گرم شيح ارمنى مخلوط كرده، ساييده و بخورند كرم معده و كرم كدو را دفع مى‌كند. ماليدن عصارۀ آن به ورمها و بواسير و زخمها براى نرم كردن آنها خيلى مفيد است. به منظور اينكه عوارض تخدير نداشته باشد، بهتر است كاكنج با گلقند خورده شود. مقدار خوراك از ميوۀ خشك ساييده شده آن تا  ٢٠  گرم و از عصارۀ آن  ۶ - ۴  گرم است. در موارد ناراحتى‌هاى مختلف اين گياه را به صورت مربا يا ترشى مصرف مى‌كنند. براى تهيه دم‌كرده  ۵٠ - ٢٠  گرم ميوه را در يك ليتر آب جوش دم كرده، و مى‌خورند. در استعمال خارج از جوشاندۀ غليظ آن استفاده مى‌شود. براى اين كار  ١۴٠ - ۶٠  گرم گياه را در آب مى‌جوشانند و در استعمال خارج به كار مى‌برند.

گونۀ ديگرى از اين گياه به انگليسى Husk tomato و Ground cherry و به فرانسوى Coqueret ناميده مى‌شود. ميوۀ آن خوردنى است. گياهى است از خانوادۀ Solanaceae نام علمى آن Physalis peruviana L. مى‌باشد. اين‌گونه بومى امريكاى حارّه مى‌باشد و در باغهاى هندوستان نيز كاشته مى‌شود. در امريكا به عنوان ميوۀ مأكول در بازار عرضه مى‌شود كه شبيه گيلاس در ابعاد كوچكتر و يا شبيه انگور فرنگى است و در امريكاى لاتين با غذاهاى گوشتى به صورت سرخ‌كرده يا پخته و يا در سوپ و با سالاد مصرف مى‌شود.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در هر  ١٠٠  گرم ميوۀ خام اين گياه مواد زير وجود دارد:

آب  ٨۵  گرم، پروتئين  ٩ / ١  گرم، چربى  ٧ / ٠  گرم، مواد قندى  ٨  گرم، كلسيم  ٩  ميلى‌گرم، فسفر  ۴٠  ميلى‌گرم، آهن  ١  ميلى‌گرم، ويتامين A  ٧٢٠  واحد بين المللى، تيامين  ١١ / ٠  ميلى‌گرم، رايبوفلاوين  ۴ %ميلى‌گرم، نياسين  ٨ / ٢  ميلى‌گرم و ويتامين C 11 ميلى‌گرم.

خواص-كاربرد

در هند از عصارۀ برگهاى گياه براى دفع كرم و انگل شكم خورده مى‌شود. گياه مدّر است و ميوۀ آن خوردنى است و خواص آن كم‌وبيش شبيه عروسك پس پرده است. طعم آن ترش و كمى شيرين و ويتامين C آن در موارد كاهش اين ويتامين در بدن اثر مفيد دارد.