تاتورۀ علفى

به فارسى «گوزماثل» ، «تاتوره» ، «تاتوله» و «بقم» ، «طلا نور» (در مازندران) و در كتب طب سنتى با نامهاى «تاتوره» و لغات عربى آن «جوز الماثل» و «جوز ماثم» و «جوز ماثا» آمده است. به فرانسوى Endormie و Datura stramoine وPomme du diable و Datura و Stramoine و Pomme epineuse و Herbe aux sorciers و به انگليسى Datura وJimson weed و Stramonium و Tho apple گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Solanaceae نام علمى آنDatura stramonium L. و مترادف آن Datura tatula L. مى‌باشد.

مشخصات گياه

تاتوره علفى گياهى است علفى يكساله و خيلى سمّى. بلندى آن در حدود يك متر و يا كمى كمتر است. ساقۀ آن استوانه‌اى، برگهاى آن ناصاف، پهن به طول  ١۵ - ١٠  و پهناى  ٨ - ٧  سانتى‌متر، به شكل مثلث نوك‌تيز است و در اطراف برگ بريدگى‌ها و شكستگى‌هاى نامنظم وجود دارد. گلهاى آن درشت و منفرد، بوقى‌شكل به رنگ سفيد يا بنفش است كه در اواخر بهار ظاهر مى‌شود. به علت گلهاى زيبا و درشت كه دارد، از گياهان زينتى است و در باغها و گل‌كارى‌ها كاشته مى‌شود. ميوۀ آن پوشينه است به شكل تخم‌مرغ، خارج آن خاردار و داخل آن به  ۴  محفظه تقسيم مى‌شود و در حدود  ۴٠٠  عدد دانه‌هاى آن در اين چهار محفظه قرار دارند.

تكثير آن از طريق كاشت تخم گياه در فروردين‌ماه در خزانه و انتقال آن در ارديبهشت به باغچه مى‌باشد. اين گياه بومى هندوستان و سواحل بحر خزر است ولى اينك در اغلب مناطق اروپا و امريكا و آسيا انتشار دارد. در ايران در مناطق اطراف تهران، كرج، رى، راه تهران-فيروزكوه، مناطق غير مزروع اراك، آذربايجان، بلوچستان، مازندران، راه غازيان به چوكام، و رودبار رشت به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

تركيبات شيميايى

از نظر شيميايى گياه تاتوره علفى داراى انواع متعدد و آلكالوئيد است.

آلكالوئيدهاى مهم آن آتروپين، هيوسين و هيوسيامين مى‌باشد. مقدار آلكالوئيدهاى موجود در برگهاى گياه در حدود  ٣٣ / ٠ - ٢٢ / ٠  درصد است و تاتوره‌هاى اهلى پرورشى داراى آلكالوئيدهاى بيشترى هستند. تخم‌هاى ديپلوئيد ^١I داراى 42/0 درصد آلكالوئيد است ولى تخمهاى تتراپلوئيد ^٢II داراى  ۶٩ / ٠  درصد آلكالوئيد است. در دانه‌هاى خشك آن  ٣٣ / ٠  درصد آلكالوئيد است و در ميوۀ آن  ٠٣٨ / ٠  درصد آلكالوئيد است كه  ٢۵  درصد آن آلكالوئيد اسكوپولامين است. جمع آلكالوئيدهاى گياه در حدود  ۵ / ٠ - ٣ / ٠  درصد است كه قسمت عمدۀ آن هيوسيامين كه همراه با آتروپين و هيوسين مى‌باشد ]G. I. M. P[ . در تخم تاتوره علفى علاوه بر آلكالوئيدهاى مختلف در حدود  ٢۵  درصد روغن ثابت قابل استخراج شامل داتوريك اسيد ^٣و يك اسيد ديگر است.

از برگ تاتوره در اثر فشار بين انگشتان بوى نامطبوعى متصاعد مى‌شود، طعم آن تلخ و تهوع‌آور است ولى تدريجا كمى شور مى‌شود، دانه‌هاى له‌شده نيز بوى نامطبوع مى‌دهند. در صنعت با بكار بردن امواج Ultra sound مقدار استخراج آلكالوئيد را افزايش مى‌دهند. معمول است براى اينكه حد اكثر مقدار آلكالوئيد را از گياه تاتوره استخراج كنند، گياه را  ٢۴  ساعت در تاريكى نگه مى‌دارند.

خواص-كاربرد

در هند از برگها و دانه‌هاى تخم تاتورۀ علفى به عنوان ضد درد و مسكّن و ضدعفونى‌كننده و مخدّر استفاده مى‌شود. در مناطق خاور دور از جمله در چين و مناطق همجوار آن از نظر خواص دارويى فرق زيادى بين تاتوره علفى و تاتوره درختى نيست، در تاتورۀ درختى مادۀ عامل هيوسين بيشتر و در تاتورۀ علفى مقدار آتروپين بيشتر است. مادۀ آتروپين نيز مردمك چشم را باز مى‌كند و در ضمن موجب كاهش ترشح بزاق مى‌گردد و به علاوه عضلات مثانه را سست كرده و در نتيجه دفع ادرار را كنترل مى‌كند. از تاتورۀ علفى در چين براى رفع نفخ، ترشح مفرط اسيد، درد كبد، دردهاى دوران عادت ماهيانه و همچنين براى قطع عرقهاى شبانه مسلولين در حد مجاز از آن مى‌خورند [چيو]. تاتوره علفى براى آرام كردن حمله‌هاى سياه سرفه و همچنين تسكين آسم نيز تجويز مى‌شود.

تاتوره از نظر طبيعت طبق رأى حكماى طب سنتى خيلى سرد و خشك و از نظر خواص معتقدند كه مخدّر و قوى و ضد درد است. ضدعفونى‌كننده است و براى التيام زخمها مفيد مى‌باشد. عصارۀ گل تاتوره براى رفع درد گوش نافع است. عصارۀ دانه و ميوۀ آن را اگر به قسمتهاى مودار سر كه مبتلا به شوره است بمالند، براى رفع شوره سر و جلوگيرى از ريزش مو نافع است، سردردهاى خونى و صفراوى مزمن را تسكين مى‌دهد و بسيار خواب‌آور است. ضماد برگ و ميوۀ آن يا ماليدن روغن تخم آن براى تسكين درد بواسير و دردهاى ناحيه مقعد مفيد است. ماليدن دم‌كردۀ آن با سركه براى تحليل ورمها و استسقاء و قطع ترشح عرق مفيد است. گذاردن برگ له‌شدۀ آن روى ورم ملتحمۀ چشم باعث تحليل ورم و تسكين درد چشم مى‌شود و اگر برگ له شده را روى هر ورم يا دمل ديگرى بگذارند باعث تحليل آن مى‌شود. و براى التيام زخمها نيز مفيد است. ضماد آن براى التيام زخمهاى سرطانى و سوختگى‌ها و بواسير دردناك نافع است. مقدار خوراك از جرم يا گرد آن از  ۵  سانتى‌گرم تا  ۵ / ٠  گرم است و از عصارۀ الكلى آن  ٣٠ - ۵  قطره و از تنطور اترى آن نيز  ٣٠ - ۵  قطره است.