درمنه‌ها - افسنطين‌ها

درمنه و افسنطين نامى است كه در زبان فارسى به اغلب قريب به اتفاق گياهان جنس Artemisia كه در ايران مى‌رويند، گفته مى‌شود. اين گياهان از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Radiae هستند، داراى گونه‌هاى مختلفى با نامهاى متفاوت مى‌باشند كه اغلب آنها داراى برگهاى تلخ و معطّر و خواص دارويى كم‌وبيش شبيه به هم مى‌باشند. هريك از گونه‌هاى درمنه در كتب و اسناد و مدارك طب سنتى با نام خاصى ذكر شده و در ايران نيز با نامهاى مخصوص و محلى شناخته مى‌شود. در اين كتاب شرح نام و مشخصات و خواص دارويى تعدادى از اين گياهان كه مورد توجه در طب سنتى هستند، از جمله افسنطين كبير، افسنطين بحرى، شيح، برنجاسف و چند گونه ديگر آورده شده است.

افسنطين كبير

در كتب طب سنتى و به فارسى با نامهاى «افسنطين» و «ابسنطين» و «مروه» و «كشوثاى رومى» و به عربى «خترق» و به هندى ولايتى «افسنطين» نامبرده مى‌شود. به فرانسوى Absinthe و Armoise absinthe و Grande absinthe وHerbe saint و Absinthe commune و Alvine و Armoise amere و Herbe aux vers و. . . و به انگليسى Worm wood و Sage brush و Absinth و Absinthe گفته مى‌شود.

گياهى است از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Radiae نام علمى آن Artemisia absinthium L. و نامهاى مترادف آن Absinthium vulgare Lam. و A. officinale Brot. مى‌باشد.

شليمر نام علمى افسنطين كبير را Absinthium artemisia ذكر مى‌كند كه نامهاى محلى آن در تبريز «قورت اودى» و در شمال ايران «خاراگوش» مى‌باشد ^١. و اضافه مى‌نمايد كه اين گياه افسنطين كبير در طالش در ارتفاعات كوههاى آقولر و در گيلان بين رودبار و لاكه به فراوانى انتشار دارد و معتقد است كه مصرف افسنطين كبير را به عنوان داروى مؤثر ضد كرم روده و معده در ايران دكتر Dr Cormack ، طبيب مخصوص عباس ميرزا (وليعهد) ، آغاز كرد.

مشخصات

افسنطين كبير يا افسنطين به‌طور كلى گياهى است علفى، پايا و خيلى سازگار با شرايط نامساعد رويش. بلندى ساقه آن  ١ - ۵ / ٠  متر و داراى شاخه‌هاى متعدد خاكسترى‌رنگ است. برگهاى آن داراى بريدگى‌هاى خيلى عميق به رنگ سفيد نقره‌اى، پوشيده از تارهاى نازك كه در حقيقت غده‌هاى كوچكى هستند به شكل مو يا تار نازك ديده مى‌شوند. گلهاى آن زردرنگ كه در يك مجموعه كاپى تول مدوّر و كروى در تابستان ظاهر مى‌شوند. ميوۀ آن خشك، كوچك، بدون كاكل است. از تمام اعضاى گياه بوى قوى و نافذى استشمام مى‌شود. برگهاى آن تلخ است. بوى آن طورى قوى است كه قطعات كوچك برگ و گل گياه اگر در گنجه لباس گذارده شود، موجب گريز حشرات و بيد مى‌شود.

افسنطين در مناطق مختلف اروپا، آسيا و در كشورهاى ايران و هندوستان (كشمير) و روسيه (سيبريه) انتشار دارد. در ايران در مناطق شمال در كوههاى گيلان، طالش، آستارا، عمارلو و همچنين در دامنه‌هاى كم‌ارتفاع البرز تا  ٢۵٠٠  متر ارتفاع و در دماوند مى‌رويد.

تكثير آن از طريق كاشت بذر آن و يا با تقسيم كردن گياه و كاشت آن در بهار انجام مى‌گيرد. دامهايى كه از اين گياه بخورند گوشت آنها يك مزۀ نامطبوعى مى‌گيرد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در گياه افسنطين كبير يك گلوكوزيد تلخ به نام آبسنطين ^١و اسانس روغنى است. معمولا اسانس و گلوكوزيد در غده‌هاى شبيه به مو و تار كه سطح خارجى گياه را پوشيده، يافت مى‌شود. به علاوه يك تركيب متبلور نيز در گياه مشخص شده بنام مادۀ تويون ^٢، كه به همراه تويول ^٣و چند ماده ديگر، اسانس اين گياه را مى‌سازند.

مادۀ تويون يك ستون ^۴است كه معمولا مادۀ عامل گياه سرو تبرى ^۵است. اين ماده در اسانس افسنطين نيز به مقدار زياد وجود دارد و به نظر مى‌رسد كه عامل مضرّ موجود در برخى از ليكورهاى افسنطين همين ماده است. منظور از ليكور در اينجا ليكور اشتهاآور Absinthe است كه سابقا در فرانسه تهيه مى‌شد، ولى از سال  ١٩١۵  تهيه و توليد و مصرف آن ممنوع گرديده است. معمولا سرشاخه‌هاى گلدار و گل و برگ گياه مصرف در طب سنتى دارد.

خواص-كاربرد

در هند از دم‌كرده گياه افسنطين به عنوان ضد انگل شكم و تونيك در تبهاى نوبه‌اى استفاده مى‌شود. اثر ضد تب افسنطين در مورد تبهاى نوبه‌اى از كيسين خيلى بيشتر است. افسنطين مدّر است و لذا در موارد آب آوردن نسوج تجويز مى‌شود.

افسنطين در رفع حالت قطع عادت ماهيانه زنان جوان كه ناشى از ضعف مفرط يا ركود فعاليت رحم است، بسيار مؤثر است. دم‌كردۀ  ۵٠  گرم گل و سرشاخه‌هاى گلدار گياه در  ١٠٠٠  گرم آب جوش به عنوان كمك به هضم غذا و رفع گاستريت و براى ازدياد ترشح صفرا مفيد است. افسنطين از نظر طبيعت طبق رأى حكماى طب سنتى گرم و خيلى خشك است. عصارۀ آن از نظر حرارت گرمتر از شاخه و برگ آن است. گل و تخم آن از نظر خواص از ساير قسمتهاى گياه قوى‌ترند.

در مورد خواص آن معتقدند بازكنندۀ مجارى و عروق است و اشتهاآور و مقوى و تونيك مى‌باشد. قابض و تلخ است. مسهل صفرا و زردآب و ساير اخلاط تلخ كه در معده جمع شده باشند، مى‌باشد و با افتيمون و اسطوخودوس پاك‌كننده شكم و مسهل سودا است و براى سردرد، لقوه، سستى اعضا، رعشه، صرع، سكته، كابوس، سرگيجه، ماليخوليا، خواب‌آلودگى و بيمارى‌هاى چشم، گوش، دهان، حلق، معده، كبد و دردهاى اعصاب مفيد است. آشاميدن دم‌كردۀ آن يا عصارۀ آن براى پاك كردن سينه از اخلاط و براى تقويت معده و كبد و طحال و روده‌ها و رحم و ركتوم و براى دفع كرمهاى روده و درد بواسير و مفاصل مفيد است و به علاوه براى رفع درد معده و آوردن اشتهاى طعام بسيار مؤثر است. اگر تا  ١٠  روز هر روز صد گرم از آب دم‌كردۀ آن را بياشامند براى آوردن اشتها كه زوال آن از سردى بوده باشد و همچنين براى معالجۀ يرقان بسيار نافع است. خوردن دم‌كردۀ آن به تنهايى و يا با عسل و يا با افتيمون براى طحال بسيار نافع است. ماليدن دم‌كردۀ آن با سركه براى درد مفاصل حاد و اگر دم‌كردۀ آن را با موم و روغن گل سرخ يا روغن حنا به صورت دم‌كرده يا به صورت ضماد بمالند، براى رفع درد تهيگاه، درد معدۀ كهنه، كبد، بواسير، شقاق ركتوم و درد ركتوم و سفتى رحم نافع است. شياف آن با موم براى اخراج انواع كرم از شكم و شياف آن با عسل در مهبل براى ازدياد ترشح عادت ماهيانه مفيد است.

خوردن دم‌كردۀ آن به تنهايى و يا با برنج و يا با عدس براى كشتن اقسام كرم معده و روده و همچنين به عنوان مسهل نافع است. ضماد آن يا آشاميدن  ۵٠  گرم دم‌كردۀ آن براى گزيدگى عقرب نافع است. اگر با روغن زيتون مخلوط و به بدن بمالند مانع هجوم و گزيدن پشه‌ها مى‌شود. گرد آن براى گريزانيدن حشرات مفيد است. افسنطين براى دهانۀ معده مضّر است و ضرر مصرف عصارۀ آن بيشتر از مصرف خود گياه است. و ايجاد سردرد مى‌كند، از اين نظر سردمزاجان آن را بايد با انيسون و مصطكى و گرم‌مزاجان با شربت انار بخورند. مقدار خوراك از جرم گياه  ١٠ - ۵  گرم و در دم‌كرده تا  ١٠  گرم است. اگر بخواهند گياه را مستقلا به صورت گرد مصرف نمايند، براى رفع قبوضت شديد آن توصيه مى‌شود كه با روغن بادام آن را چرب نمايند.

مقدار خوراك از عصارۀ آن تا  ۴  گرم است. در فرانسه معمول است  ١۵  گرم گل و سرشاخه‌هاى گلدار گياه را در نيم ليتر سركه سفيد، مى‌ريزند و يك شب آن را روى آتش ملايم با درجۀ حرارت  ٣٠  درجه سانتى‌گراد، مى‌خيسانند و سپس آن را صاف كرده و يك گيلاس قبل از غذاى ظهر مى‌خورند، براى رفع سوءهاضمه و به عنوان مدّر مفيد است البته كم‌كم بايد درست شود كه در موقع خوردن تازه باشد.

توجه: مصرف افسنطين بايد در حد مجاز و زير نظر پزشك و كارشناس گياه‌درمانى باشد.

عصارۀ افسنطين: سرشاخه‌هاى گلدار و خشك افسنطين  ١  واحد، آب مقطر جوش  ٨  واحد. شاخه‌ها را نرم كوبيده مدت  ١٢  ساعت در  ۶  واحد از آب جوش دم كنند و با فشار صاف نمايند و تفاله را در باقى ماندۀ آب جوش دم كنند و صاف نمايند و دو صاف‌شده را مخلوط كرده در حمام ماريه بقوام عصارۀ نرم تبخير نمايند. مقدار خوراك آن  ۵ - ۵ / ٠  گرم است و به عنوان مقوى و محرّك و ضد كرم بسيار مؤثر است.

دم‌كردۀ افسنطين كبير: سرشاخه‌هاى گلدار خشك افسنطين  ١٠ - ۴  گرم-آب جوش  ١٠٠٠  گرم مدت يك ساعت دم كرده صاف نمايند و به تدريج ميل نمايند (بطور متوسط يك ليوان  ٢۴٠  گرم در روز)

تنطور افسنطين: سرشاخه‌هاى گلدار خشك افسنطين  ١  واحد، الكل  ۶٠  درجه  ۵  واحد: شاخه‌ها را نيم‌كوب كرده مدت ده روز در الكل بخيسانند و صداف كنند و مقدار  ٣٠ - ۵  گرم اين تنطور را به‌طور پوسيون و يا مخلوط در سركه رقيق مصرف كنند، مقوى و محرك و ضد كرم است.