شيح

در كتب طب سنتى براى اين گياه اصناف و اقسام مختلف قايل هستند. اغلب آنها از نظر خواص مشابه مى‌باشند و با نامهاى «درمنه» ، «درمنه تركى» ، «شيح برى» ، «شيح كوهى» ، «شيح بحرى» ، «شيح ارمنى» و «شيح يهود» و «شيح خراسانى» نامبرده شده است. اين گياهان گونه‌ها و واريته‌هاى مختلفى از درمنه‌ها هستند. به فرانسوى Semen-contra و به انگليسى Worm-seed و Worm wood گفته مى‌شود. اين گياهان از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Radiae و نام علمى اقسام عمدۀ آن به شرح زير است:

 ١ . Artemisia cina Berg كه به انگليسى Santonica مى‌گويند و در برخى مدارك اصطلاح Worm wood براى آن آورده شده و چون غنچه‌هاى بازنشدۀ آن را به عنوان ضد انگل شكم و كرم‌كش در طب سنتى مصرف مى‌كنند، Worm seedنيز گفته مى‌شود. اين‌گونه را معمولا به فارسى «درمنه تركى» مى‌نامند و در برخى مدارك طب سنتى به آن «قيصوم ماده» نيز گفته‌اند. كه به فرانسوى Aurone femelle مى‌باشد و همچنين چون در خراسان نيز مى‌رويد آن را «شيخ خراسانى» نيز مى‌گويند.

توضيح: قيصوم ماده نام گياه Achillea santolina نيز مى‌باشد كه در بخش مخصوصى در اين كتاب شرح آن آمده است.

 ٢ . Artemisia Judaīca L. كه در برخى مدارك از جمله در Larousse agricole نام Semen contra را به فرانسوى براى اين‌گونه اختصاص مى‌دهند.

 ٣ . Artamisia maritima L. var pauciflora Ledeb. و Artemisia maritima var stechmonniana Besser. كه واريته‌هايى از افسنطين بحرى هستند.

 ۴ . در مدارك گياه‌شناسان هندى گونه Artemisia persica Boiss. را نيز به نام «شيح» نام مى‌برند. خواص آن مشابه شيح خراسانى و ساير شيح‌ها مى‌باشد و بعضى از گياه‌شناسان اين‌گونه را مترادف A. cina مى‌شمارند، اين‌گونه در تبت، افغانستان و ايران در كرمان و اصفهان شناسايى شده است و اگر مترادف A. cina باشد در خراسان هم انتشار دارد.

مشخصات

گونه‌ها و واريته‌هاى گياهان يادشده خيلى كوتاه، در حدود يك وجب است.

قاعدۀ ساقه‌هاى آنها سخت و چوبى محصور در برگهاى كوچك پوشيده از كرك سفيد مى‌باشد. اغلب روى زمين گسترده، فقط گونه A. persica بلندى ساقه‌اش  ۵ / ١ - ١  متر است.

آنچه كه در بازار دارويى تحت نام شيح ياسمن كنترا عرضه مى‌شود مخلوطى از غنچه‌هاى ناشكفتۀ تعدادى از گياهان بالا است كه همۀ آنها در دفع كرم شكم مؤثر هستند. از بين گياهان فوق گونه A. cina در ايران در كرمان، كوه لاله‌زار، اراك و كوه هزار مسجد در ارتفاعات  ٣٠٠٠  متر در خراسان مى‌رويد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى در گياه شيح مادۀ آرتميزين، سانتونين ^١و اسانس وجود دارد. حد اكثر مقدار مواد عاملۀ شيح يعنى مقدار سانتونين و آرتميزين در حدود  ٣ - ٢  درصد غنچه‌ها مى‌باشد و آن موقعى است كه غنچه‌ها نشكفته هستند و پس از شكفتن غنچه‌ها و ظهور گلها مقدار آن كاهش مى‌يابد. مقدار اسانس  ٨ - ۴  درصد و شامل سينئول، كمى ترپنيئول ^٢، پى‌نن و سسكى‌ترپن ^٣است. سانتونين تركيب شيميايى متبلورى است به فرمول C ١۵  H ١٨  O ٣  كه مادۀ موثر A. cina مى‌باشد و در  ١٧٠  درجۀ سانتى‌گراد ذوب و در قليايى‌ها حل مى‌شود.

غنچه‌هاى شيح از پرز مخصوصى پوشيده شده و نشكفتۀ آن كه مورد مصرف است مانند دانه مى‌باشد. رنگ آن خاكسترى رقمى از آن پس از اينكه كهنه شد، قرمز رنگ مايل به قهوه‌اى مى‌شود. طعم آن تلخ و تند با بوى نسبتا قوى است.

خواص-كاربرد

در هندوستان از شيح به عنوان قوى‌ترين اقسام درمنه و افسنطين براى كرم‌كشى شكم استفاده مى‌شود و بر ضد انگل آسكاريد لومبرى‌كوئيد ^١مؤثر است. از شيح در بيمارى قند نيز استفاده مى‌شود زيرا مقدار قند ادرار را خيلى پايين مى‌آورد. شيح از نظر طبيعت طبق رأى حكماى طب سنتى خيلى گرم و خشك است و از نظر خواص معتقدند كه گازها را تحليل مى‌برد و كرمهاى دراز و كرمهاى روده (آسكاريد) را مى‌كشد. معمولا از نظر تسهيل خروج كرمهاى كشته آن را با مسهلى نظير سنا مى‌خورند كه نسخۀ آن در پايين شرح داده شده است. براى سكسكه، سختى تنفس، دل‌پيچه و درد سرين نافع است. ضماد آن براى گزيدن عقرب و سموم سرد مفيد است.

مقدار خوراك آن در مورد مسموميتها تا  ١٢  گرم و در مورد ساير ناراحتى‌ها تا  ٨  گرم است. شيح مضر معده و عصب است و سردرد مى‌آورد، از اين نظر بايد با مصطكى و ترمس خورده شود. ضماد خاكستر آن با روغن زيتون يا روغن زنبق براى جلوگيرى از ريختن مو و تسريع در رشد مو مؤثر است.

گرد شيح يا درمنه: به مقدار كافى غنچه ناشكفتۀ گياه را گرفته با دقت پاك كنند و در گرم‌خانه  ٢۵  درجه سانتى‌گراد بخشكانند و نرم كوبيده، از الك ريز ردّ كنند. اين گرد در دفع كرمهاى دراز روده خيلى مؤثر است. ٣  تا  ۴  روز اين گرد را با عسل يا مربا و يا شير مخلوط كنند و صبح ناشتا بخورند.

دم‌كردۀ شيح: ١٠  گرم گرد شيح را در  ۵٠٠  گرم آب دم‌كرده صاف نمايند و براى دفع كرم، ٣ - ٢  بار در عرض روز بياشامند.

شربت دافع كرم با مسهل: سناى مكى  ۵  گرم، ريوند چينى  ۵  گرم، شيح يا درمنه  ۵  گرم، افسنطين صغير  ۵  گرم و افسنطين بحرى  ۵  گرم. اينها را در مقدارى آب جوش دم  كنند كه صاف‌شدۀ آن  ٢۵٠  گرم شود و با كمك حرارت ملايمى  ۴٧۵  گرم قند را در آن حل كنند و هر روز صبح يك قاشق مربّاخورى بياشامند.

براى دفع كرم سابقا معمول بود از مادۀ سانتونين به تنهايى نيز استفاده مى‌شد.

مقدار خوراك آن  ٣٠ - ۵  سانتى‌گرم است كه در يك كاسه بخورند و فرداى آن‌روز نيز مسهل روغن كرچك ميل كنند. در بعضى اشخاص خوردن سانتونين باعث مى‌شود كه به‌طور موقتى تا چندين ساعت رنگ اشيا را سبز مى‌بينند كه البته پس از مدتى اين عارضه رفع مى‌شود. سانتونين با اسيدها و الكلها سازگار نيست بنابراين در موقع خوردن سانتونين از خوردن آنها بايد پرهيز شود.

تنقيه براى دفع كرم شكم: ١٠ - ٢  گرم غنچۀ ناشكفتۀ درمنه (شيح) را در  ١٠٠  گرم آب جوش در مدت نيم ساعت دم و براى رفع كرمهاى دراز تنقيه كنند.

توجه: درمنه (شيح) با اسيدها و سولفات آهن و سولفات مس و تانن ناسازگار است و بايد در موقع خوردن درمنه دقت شود كه از اين املاح و مواد خورده نشود.

مصرف شيح بايد در حد مجاز و زير نظر پزشك انجام گيرد.

توضيح: در كتب طب سنتى گياهى با نام «بستياج» نامبرده شده كه به فارسى آن را «خلال مكّه» مى‌نامند و اين نام به آن جهت است كه از شاخه‌هاى باريك گياه خلال درست كرده و در بازار مكّه در دوران مراسم حج به حاجيان عرضه مى‌كنند. بستياج از انواع شيح است و به احتمال قوى Artemisia cina مى‌باشد.

خلال كردن با خلال مكّى كه از اين گياه گرفته مى‌شود براى تقويت لثه‌ها و دندان تا حدودى اثر مفيد دارد و ساير خواص غنچه‌هاى بازنشده گياه شبيه خواص شيح است.