بومادران

در كتب طب سنتى با نامهاى «بومادران» و «بوماران» و نوعى برنجاسف و «الف ورقه» نامبرده شده و در اغلب مدارك آن را با برنجاسف و قيصوم يكجا نام مى‌برند. به فارسى كهن ژابيثر-ژابينر گفته مى‌شود. به فرانسوى Achillee وHerbe au charpentier و Achillee mille-feuille و به انگليسى Thousand weed و Soldier's woundwort و Blood wort و Yarrow و Milfoil گفته مى‌شود. گياهى است از خانوادۀ Compositae تيرۀ فرعى Radiae نام علمى آنAchillea millefolium L. و مترادفهاى آن Achillea lanulosa Nutt. ، A. ambigua Boiss. ، A. ossica C. Koch. وA. magna W. D. C. مى‌باشد كه از طرف گياه‌شناسان مختلف نامگذارى شده است.

مشخصات

بومادران گياهى است چندساله به بلندى  ٨٠ - ۶٠  سانتى‌متر خيلى زودرس در مراتع و چراگاهها مخلوط با ساير علفها و قبل از سايرين مى‌رويد. ساقه‌هاى آن زرد پس از چرا خيلى زود مجددا مى‌رويد. برگهاى آن بدون دمبرگ و داراى تقسيمات بسيار ريز و باريك و همچنين تقسيمات ثانويه است. به همين دليل آن را هزار برگ گويند. اين برگها پوشيده از كرك مى‌باشد. گلهاى آن خيلى كوچك سفيد يا مايل به صورتى است و در تابستان به شكل گروهى در انتهاى ساقۀ گل‌دهنده ظاهر مى‌شود. در اغلب خاكها رشد مى‌كند ولى در زمينهاى خشك بهتر مى‌رويد. بومادران معطّر داراى بوى خيلى قوى و طعم گرم و قابض است و اغلب نيز تلخ مى‌باشد، به همين دليل در سوئد گاهى به جاى رازك در آبجوسازى به كار مى‌رود. در سويس از گلهاى خشك آن مثل چاى استفاده مى‌كنند و به آن چاى سويسى ^١گويند. نوع ديگرى چاى سويسى در اروپا معمول است و آن مخلوطى از گياهان معطّر و مفيد از جمله ارنيكا، بتونيقا ^٢، زوفا ^٣، آرزبه ^۴، سيزاب ^۵، مريم گلى ^۶و اكليل الجبل ^٧است. اينها را باهم دم كرده و مى‌خورند، براى تقويت و ضد عفونى معده خيلى مفيد است

توضيح: شرح خواص و هويت تمام گياهان فوق در جلدهاى مختلف اين مجموعه آورده خواهد شد.

گياه بومادران، در مناطق مختلف امريكا و اروپا و ايران مى‌رويد. در ايران در دامنه‌هاى البرز در پلور، اطراف دماوند، قسمتهاى شمالى اوشان و در اشتران كوه و در آذربايجان در اطراف تبريز مى‌رويد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى گياه داراى اسانس روغنى فرّار و مادۀ( HCN گلوكوزيد) آكيلئين (آشيلئين) ^٨است. گلهاى بومادران داراى اسانس روغنى فرّار و ماده‌اى به نام آزولن ^٩است. بومادران در امريكا مورد بررسى و تجزيه قرار گرفته و از هر گياه به ميزان  ۴٧ / ٠  درصد اسانس روغنى به دست آورده‌اند. اين گياه روى خرگوش آزمايش شده و نتيجه به دست آمده نشان مى‌دهد كه گياه تا حد ضعيفى داراى خاصيت تب‌بر مى‌باشد ]G. I. M. P[ . در مطالعه ديگرى كه بر روى گياه خشك‌شده انجام گرفته، وجود آكيلئين ^١و يا آلكالوئيدهاى ديگر گزارش نشده است. خاصيت كم كردن فشار خون گياه در اثر وجود كولين ^٢در آن است. در هر  ١٠٠  گرم از گلهاى آن  ١٠٠ - ١٢  ميلى‌گرم مادۀ آزولن وجود دارد، به اين ترتيب معلوم مى‌شود مقدار آزولن در گياه خيلى متغير است و در برگهاى گياه و پوست ساقۀ آن خيلى جزيى آزولن يافت مى‌شود. اسانس روغنى گياه داراى  ۵ / ١  درصد آزولن است كه در مقايسه با مادۀ گائيازولن ^٣صنعتى خالص اثر فعّالى در مورد برخى از انواع بيمارى‌هاى پوستى ندارد. بررسى ديگرى نشان مى‌دهد كه مقدار اسانس در گياه متغير و بين  ٨۵ / ٠  تا  ۶ / ٠  درصد تغيير مى‌كند. مقدار مادۀ كامازولن ^۴موجود در اسانس 423-261 ميلى‌گرم درصد است و ضمنا در حدود 3/0 درصد نيز مادۀ كولين دارد.

در بومادران مواد بتونيسين ^۵، نوعى استاچيدرين ^۶، بتائين ^٧، يك باز C ^٨، همچنين آپيژنين آزاد ^٩، يك گلوكوزيد از آپيژنين ^١٠و گلوكوزيدى از لوتئولين ^١١وجود دارد.

مواد عامل و مؤثر گياه بومادران ماتريكارين ^١٢، دى‌استيل ماتريكارين ^١٣و دو نوع سسكى‌ترپن لاكتون ^١۴است ]S. G. I. M. P[ . معمولا از برگ و گل و گاهى نيز از ريشۀ بومادران به عنوان دارو استفاده مى‌شود.

خواص-كاربرد

در هندوستان، گياه بومادران به عنوان معرّق، محرّك، تونيك، مقوى و قاعده‌آور تجويز مى‌شود معتقدند كه براى سرماخوردگى و گرفتگى مجارى تعريق و آغاز تب مفيد است.

طبق نظر حكماى طب سنتى ايران بومادران از نظر طبيعت گرم و خشك است.

از برگ و گل و يا ريشۀ آن به مثابه عامل محرّك، ضد هيسترى و قاعده‌آور استفاده مى‌شود. سابقا در آلمان، ريشۀ آن براى كنترل صرع تجويز مى‌شده است.

دم‌كردۀ  ١٠  گرم بومادران در  ۵٠٠  گرم آب جوش قاعده‌آور است و از گرد ريشۀ آن براى كنترل صرع  ۴ - ٢  گرم به‌طور گرد مى‌خورند. دم‌كردۀ آن براى تقويت معده، به عنوان بادشكن و در موارد ترش كردن غذا نيز اثر مفيد دارد. بومادران مدّر است و در مورد دفع سنگ كليه نيز مفيد است. فشار خون را كاهش مى‌دهد. اگر  ۵٠  گرم گياه خشك را در يك ليتر آب ده دقيقه ريزريز بجوشانند و بر روى موضع بواسير خونى كمپرس كنند، خونريزى را بند مى‌آورد. شستن زخمها و شقاق پستان با اين جوشانده التيام‌بخش است. چون قابض است، خوردن دم‌كردۀ آن براى قطع ترشحات مفرط رحم و دفع اخلاط خونى و قطع اسهالهاى ساده نيز مفيد است. دم‌كردۀ بومادران علاوه بر موارد فوق براى رفع گاستريت حاد و مزمن، بند آوردن خونروى از بينى، رفع بى‌خوابى، اختلالات بينايى و وجود خون در ادرار مؤثر است. در محافل گياه‌درمانى امريكا از بومادران براى كاهش قند خون و همچنين در موارد بيمارى برايت ^١استفاده مى‌شود.

در مناطق خاور دور از دم‌كردۀ سرشاخه‌هاى گلدار بومادران و برگهاى آن به عنوان قابض و ضد اسپاسم مى‌خورند [پتلو]. خوردن دم‌كردۀ آن در موارد سرماخوردگى، آرام كردن اعصاب، معالجۀ كوليك و قطع خونريزى تجويز مى‌شود و در عين حال قاعده‌آور است [كلوپن برگ-ورستيغ و وان‌استى‌نيس كروزمان].

ساير مطالعات دانشمندان مراكز مختلف جهان در مورد گياه بومادران

در افسانه‌هاى كهن يونان آمده است كه در جنگهاى Trojan ، قهرمان داستان ايلياد هومر، به نام آشيل، براى قطع خونريزى از زخمهاى سربازان از بومادران استفاده مى‌كرده است و له‌شدۀ برگهاى گياه را در موضع خونريزى مى‌گذارده‌اند و حالا در قرن بيستم تحقيقات دانشمندان اين اثر بومادران را تاييد مى‌كند. در تحقيقات جديد علمى كه در مورد اين گياه به عمل آمده، روشن شده است كه در بومادران موادى وجود دارد كه براى قطع خونريزى، كاهش درد، ورم و در نتيجه التيام زخمها و بريدگى‌ها مؤثر است. و در عين حال براى رفع اختلالات هاضمه و تنظيم ترشحات عادت ماهيانه نيز مفيد است. هم‌زمان با دوران آشيل، اطباى چينى نيز از بومادران براى معالجۀ ورم و قطع خونريزى و جلوگيرى از ترشحات مفرط و غير طبيعى عادت ماهيانه و همچنين براى التيام زخمهاى ناشى از گاز گرفتن سگ و گزيدگى مار استفاده مى‌كرده‌اند. در مكتب طبى «آيورودا» در هند نيز حكماى هندى بومادران را براى معالجۀ تب تجويز مى‌كرده‌اند. در قرن هفدهم ميلادى John Parkinson از اطباى معروف آن زمان معتقد بود، اگر له‌شدۀ بومادران داخل بينى در حال خونريزى گذارده شود، خونريزى قطع خواهد شد و طبيب معروف ديگرى در آن دوران به نامNicholas culpeper در يادداشتهايش مى‌نويسد «مرهمى كه از له‌شدۀ برگهاى بومادران تهيه شود، براى التيام زخمها و قطع خونريزى‌هاى شديد و رفع ورم و همچنين براى بواسير مفيد است. مهاجران اروپايى بومادران را با خود به امريكاى شمالى وارد كردند و اين گياه مورد استقبال سرخ‌پوستان بومى آن ديار قرار گرفت و از آن براى التيام زخمها و سوختگى پوست و در مصارف داخلى براى درمان سرماخوردگى، التهاب گلو، آرتروز، دندان‌درد، رفع بى‌خوابى و سوءهاضمه استفاده مى‌كنند.

از نظر التيام زخمها: بومادران شامل مواد شيميايى متعددى است كه معمولا براى التيام زخم مفيد است. از جمله دو مادۀ شيميايى Achilleine و Achilletin كه عامل انعقاد خون را در محل بريدگى و خونريزى تحريك نموده و موجب قطع خونريزى مى‌شوند و مواد ديگرى چون Azulene و Camphor (كافور) ، Chamazulene ، Eugenol ، Menthol ،Quercetin ، Rutin و Salicylic كه در اين گياه وجود دارند داراى خاصيت ضد ورم و رفع درد هستند و مواد ديگرى چون Tannins و Terpeniol و Cineol موجود در آن نيز ضدعفونى‌كننده مى‌باشند.

براى رفع سوءهاضمه: بومادران داراى ماده‌اى است كه در بابونه نيز وجود دارد كه براى آرام كردن عضلات نرم نسوج مجارى هاضمه مفيد است و به گياه خاصيت ضد اسپاسم مى‌دهد، ولى به‌هرحال خاصيت آرام‌بخشى بومادران در حد بابونه نيست و از آن كمتر است.

از نظر كمك به رفع ناراحتى‌هاى زنانه: خاصيت ضد اسپاسم بومادران نه فقط براى آرامش عضلات نرم نسوج هاضمه بلكه براى ساير عضلات نرم نظير عضلات نرم رحم نيز مفيد است و در نتيجه به بومادران خاصيت معالجه و رفع گرفتگى رحم و رفع اختلال در عادت ماهيانه مى‌دهد.

به عنوان مسكن و آرام‌بخش-در بومادران مقدار جزيى نيز مواد شيميايى خواب‌آور وجود دارد، به نام Thujone كه خواب‌آورى آن در رديف گياه شاهدانه است. البته بايد توجه شود كه مادۀ Thujone اگر به مقدار زياد مصرف شود سمّى است ولى مصرف بومادران به مقدار مجاز، داراى كمى از اين ماده است كه سمّى نيست.

تحقيقاتى كه در هند به عمل آمده نشان مى‌دهد كه بومادران براى معالجۀ ناراحتى‌هاى كبد يا هپاتيت مفيد است.

مقدار مصرف

براى التيام زخم: زخم را تميز مى‌كنند و برگهاى تازه و گلهاى بومادران را له كرده و روى آن مى‌گذارند.

به عنوان مسكن و آرام‌بخش و براى كمك به رفع اختلالات هاضمه و گرفتگى‌هاى عادت ماهيانه، بايد  ٢ - ١  قاشق مربّاخورى بومادران را در يك پيمانه ( ٢٢٠  گرم) آب جوش ريخته  ١۵  دقيقه بخيسانند و تا  ٣  پيمانه در روز بخورند و چون تلخ است مى‌توان با عسل و يا ليمو ترش (بسته به وضع بدن) مخلوط كرد.

به صورت تنطور: بايد نصف تا يك قاشق مرباخورى تنطور بومادران را  ٣  بار در روز خورد.

فرآورده‌هاى بومادران نبايد به كودكان زير دو سال داده شود و براى كودكان بزرگتر نيز بايد از مقدار كم شروع و با توجه به سن كم‌كم تا حد مجاز افزايش داد.

مصرف زياد بومادران ممكن است رنگ ادرار را قهوه‌اى تيره كند كه اشكالى ندارد.

تا به حال در گزارشهاى پزشكى آثار زيان‌بخشى از مصرف بومادران مشاهده نشده است و فقط در مورد اشخاصى كه نسبت به گياه ^١Ragweed آلرژى دارند، ممكن است خوردن بومادران در آنها ايجاد حساسيت و خارش نمايد. عصارۀ عارى از Thujone بومادران بعنوان نوشابه طبى توسط سازمان نظارت بر خوراك و دارو در امريكا بى‌ضرر اعلام شده و مصرف گياه براى كليه اشخاص بالغ به استثناى زنان باردار و مادران شيرده با نظر كارشناس و پزشك بلامانع مى‌باشد بومادران از طريق كاشت بذر يا با تقسيم ريشه در بهار يا در پائيز تكثير مى‌شود. بذر را در زير پوشش نازكى خاك نرم پاشيده و مرتبا مرطوب نگه مى‌دارند تا جوانه بزند معمولا ظرف  ١۵  روز در اقليم معتدل جوانه مى‌زند و پس از اينكه چند برگه شد نهالها را به فاصله  ٣٠  سانتى‌متر تنك مى‌كنند. بومادران به آفتاب كامل و خاك با زهكش قوى و قابل نفوذ احتياج دارد و خوب رشد مى‌كند. موقع برداشت بومادران وقتى است كه گياه شكوفه كرده باشد و آنها را بايد آويزان كرد تا خشك شوند.