ليمو ترش

در كتب طب سنتى با نام ليمو ترش آمده است. به فرانسوى Citron و به انگليسى Lemon و Galgal و Hill lemonsناميده مى‌شود. ميوۀ درختى است كه درخت آن را به فرانسوى Citronnier يا Limonier و به انگليسى Lemon گويند. گياهى است از خانوادۀ نارنج Rutaceae ، نام علمى آن Citrus limon) L. (Burm. f. و مترادفهاى آن Citrus medica var limonum L. و C. pseudolimon tanaka از طرف گياه‌شناسان مختلف نامگذارى شده است.

مشخصات

ليمو ترش درخت كوچكى است به ارتفاع  ۵ - ۴  متر، داراى شاخه‌هاى منشعب و زاويه‌دار و گاهى داراى تيغهاى تيز و برگهاى آن به رنگ سبز مايل به سرخى كامل كمى دندانه‌دار با دمبرگهاى بالدار ولى بالهاى آن نامحسوس كه تقريبا از بين رفته و كوچك شده است. گل سر آن سفيد كه كمى رنگ بنفش در آن دارد. گوشت داخل ميوه سفيد مايل به زرد و ضخيم است. پوست ميوه نازك داراى غده‌هاى زيادى است كه پر از يك اسانس با بوى نافذى مى‌باشد. دانه‌هاى آن داخل ميوه، زردرنگ و تلخ، قاچهاى ميوه كه از  ١١ - ۶  عدد مى‌باشد پر از شيرۀ ترش خيلى اسيدى است.

ليمو ترش در اروپا و آسيا در مناطق گرم كاشته مى‌شود، ولى بيشتر ليمو ترش دنيا در حال حاضر از منطقۀ سيسيل ايتاليا و كالابر به دست مى‌آيد. در ايران ارقام مختلف آن كاشته مى‌شود. نوعى كه در شمال كاشته مى‌شود «تغان» ناميده مى‌شود. در جنوب ايران به مقدار وسيعى كاشته مى‌شود.

تكثير ليموترش از طريق پيوند شكمى روى پايۀ نارنج است و يا روى پايۀ ليموترش كه از كاشت دانه به دست آمده باشد. از ليمو ترش فرآورده‌هاى مختلفى در بازار عرضه مى‌شود از جمله آب ليمو، سيترات دوشو ^١، سيتريك اسيد و اسانس ليموترش مى‌باشد.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى، در اسانس روغنى پوست آن دى‌ليمونن، دى-آلفا-پينن ^٢، كامفن ^٣، لينالول و. . . يافت مى‌شود. در آب ليموترش يك عامل مؤثر ضد پنومونى ^۴وجود دارد. آب ليمو تازه خاصيت باكترى‌كشى دارد. در پوست ليموترش يك مادۀ تلخ و اسانس روغنى و هسپريدين يافت مى‌شود. ]G. I. M. P[ .

در گزارش ديگرى آمده است كه در پوست ليموترش كه در تايوان روييده و مورد تجزيه قرار گرفته است، يك گلوكوزيد مشخص شده است ]S. G. I. M. P[ .

در هريك صد گرم گوشت آبدار ليموترش پوست‌كندۀ خام مواد زير موجود است:

آب  ٩٠  گرم، پروتئين  ١ / ١  گرم، هيدراتهاى كربن  ٨  گرم، خاكستر  ٣ / ٠  گرم، كلسيم  ٢۶  ميلى‌گرم، فسفر  ١۶  ميلى‌گرم، آهن  ۶ / ٠  ميلى‌گرم، سديم  ٢  ميلى‌گرم، پتاسيم  ١٣٨  ميلى‌گرم، ويتامين A  ٢٠  واحد بين‌المللى، تيامين  ٠۴ / ٠  ميلى‌گرم، رايبوفلاوين  ٠٢ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ١ / ٠  ميلى‌گرم، و ويتامين C 53 ميلى‌گرم.

براى تهيۀ آب ليمو تازه، خوب و سالم لازم است كه اولا پوست آن كاملا گرفته شود تا در موقع فشار براى آب گرفتن از اسانس پوست داخل آب ليمو نشود، زيرا در اين صورت موجب تسريع در فاسد شدن و خراب شدن آب ليمو مى‌شود. ثانيا در مواردى كه با دستگاههاى با فشار زياد آب ليمو گرفته مى‌شود بايد دانه‌هاى آن نيز قبلا خارج شده باشد و يا فشار به قدرى زياد باشد كه دانه‌ها له نشود زيرا در صورت له شدن دانه‌ها آب ليمو تلخ مى‌شود، البته اگر پوست نيز با گوشت داخل ليمو له شود تلخى وارد آب ليمو مى‌شود. به همين دليل چون معمولا براى گرفتن آب ليمو پوست را نمى‌گيرند و با داخل شدن اسانس پوست، آب ليمو سريع الفساد مى‌شود، لازم است كه براى نگهدارى، آب ليمو را استريليزه نمود، زيرا آب ليمو تازه داراى مخمرهاى اكسيدكننده است و كمى از اسانس پوست نيز كه داخل آن شود موجب مى‌شود كه آب ليمو زود فاسد شود. براى عقيم كردن آب ليمو نبايد از حرارت استفاده شود زيرا ويتامين C آن به مقدار زياد بلكه تمام آن در اثر حرارت زياد از بين مى‌رود و بهتر است از طريق وارد كردن گاز هيدروژن با فشار استفاده شود كه در كارخانه‌ها معمولا مورد عمل است.

آب ليمو در مقابل نور آفتاب در دوران نگهدارى مقدار زيادى از ويتامين C خود را از دست مى‌دهد لذا بايد در محل تاريك و در شيشه‌هاى تيره و سياه نگهدارى شود.

خواص-كاربرد

در هند و چين از آب ليمو ترش به عنوان ضد سم در موارد مسموميتهاى حاصل از خوردن گياهان سمّى خانوادۀEuphorbiaceae استفاده مى‌شود. پوست درخت تلخ است و تونيك و مقوى معده مى‌باشد و مصرف آن بهتر است در حالت تازگى باشد [پتلو*].

در چين از اسانس روغنى ليمو ترش به عنوان آنتى‌بيوتيك براى معالجۀ تيفوس ^١، مننژيت ^٢و ساير باكتريا باسيلى ^٣استفاده مى‌شود ولى در مصرف آن نبايد اسراف شود زيرا ايجاد فراموشى و نافهمى مى‌كند [پتلو*]. از آب ليمو ترش به صورت غرغره براى كاهش ورم و التهابهاى چركين حلق و گلو استفاده مى‌شود و به علاوه به صورت محلول شست‌وشو براى تميز كردن زخم به كار مى‌رود. جوشاندۀ برگهاى آن براى تسكين درد و ورم در استعمال خارجى مصرف مى‌شود. به‌طور كلى مسكّن و آرام‌بخش و ضد تشنج مى‌باشد.

در هندوستان از پوست ليمو ترش رسيده براى تقويت معده و به عنوان بادشكن استفاده مى‌شود. آب ليمو ترش رسيده و تازه براى معالجۀ بيمارى‌هاى ناشى از كمى ويتامين C و به عنوان خنك‌كننده و مدر مصرف مى‌شود و براى روماتيسم و اسهالهاى ساده و اسهال خونى نافع مى‌باشد. در موارد روماتيسم مفصلى حاد  ١۵٠ - ١٢٠  گرم آب ليموترش را با شربت قند مخلوط كرده و در عرض روز مرتبا بتدريج ميل مى‌كنند.

آب ليموترش تازه كه از ميوه با فشار گرفته شده باشد به عنوان ضدعفونى‌كننده، مدرّ، معرّق، و قابض مورد توجه است و لذا غرغرۀ آن براى رفع التهاب گلو و تسكين درد آن در موارد سرماخوردگى مفيد و مؤثر است. ماليدن آن به پوست در موارد آفتاب‌سوختگى نافع است، سكسكه را كاهش مى‌دهد. در هندوستان از ليموترش به عنوان يك نوشابۀ صبحگاهى استفاده مى‌شود، به اين ترتيب كه دو قاشق عصارۀ ليموترش تازه را با دو قاشق عسل و  ٣٠  گرم آب مخلوط مى‌نمايند، نوشابۀ مفرّح و مفيدى مى‌شود.

ليموترش طبق نظر حكماى طب سنتى از نظر طبيعت سرد و تر است و عده‌اى آن را سرد و خشك مى‌دانند و معتقدند كه براى ورمهاى گرم حلق، خفقان سوداوى، غليان خون، صفرا، التهاب معده، قى صفراوى، رفع آشفتگى و دل‌به‌هم‌خوردگى مفيد است. براى عصب و براى سرفه مضر است و براى اشخاص سردمزاج نيز مضر مى‌باشد.

اسراف در خوردن آن در موقع خالى بودن معده، روده‌ها را ضعيف مى‌كند و موجب بروز دل‌پيچه مى‌شود كه در اين قبيل موارد بايد شكر و عسل خورد. اگر ليمو را ببرند و طرف بريدۀ آن را روى پيشانى گذارند سردرد گرم را تسكين مى‌دهد. آب ليموترش براى خراش و زخم مفيد است، پوست صورت را درخشان مى‌كند. براى بيمارى‌هاى صفراوى از بهترين داروهاست. تخم ليموترش گرم و خشك است و داراى خاصيت ضد سم مى‌باشد. معمولا تخم پوست گرفتۀ ليموترش مصرف مى‌شود و  ٨ - ۴  گرم آن را با آب گرم مى‌خورند.

نظرى به تحقيقات علمى جديد در مورد ليموترش و ليمو عمانى

انواع ليموترش شامل ليمو ترش معمولى و ليمو عمانى از روزگاران پيشين هميشه از نظر قابليت پيشگيرى بيمارى اسكوروى ^١كه ناشى از كمبود ويتامين C مى‌باشد، شهرت جهانى داشته است و در مسافرتهاى دريايى كه مدتى كاركنان كشتى‌ها دسترسى به ميوه‌ها و سبزى‌هاى تازه نداشتند، جان آنها را نجات مى‌داده است. اگر هر روز كمى بيشتر از يك قاشق سوپ‌خورى عصارۀ ليمو ترش تازه فشرده خورده شود، به علت ويتامين C محتوى آن از ابتلاى به بيمارى اسكوروى جلوگيرى مى‌شود. اسكوروى يك بيمارى وحشتناك و بالقوه كشنده ناشى از كمبود ويتامين C مى‌باشد. در اين بيمارى عضلات ضعيف و فرسوده مى‌شود، التيام‌پذيرى زخمها مختل، انواع و اشكال كوفتگى در پوست بدن ظاهر مى‌گردد، لثه‌ها فرسوده شده و خونريزى مى‌كند و سرانجام عوارض بد ديگر عارض بيمار مى‌شود. طى سالها طبق قانون تمام كشتى‌هاى انگليسى مؤظف بودند كه براى مصرف هريك از كاركنان كشتى‌ها كه بيش از ده روز در سفر درياى بودند روزانه  ٣٠  گرم آب ليمو ترش در كشتى تأمين نمايند. به اين دليل است كه به انگليسى‌ها لقب لايميس ^٢داده‌اند (ليمو ترشى) .

عصارۀ ليموترش شايد به سبب داشتن مقدار قابل ملاحظه‌اى ويتامين C ، يك ضد اكسيدكنندۀ قوى است. طبق تحقيقات كارشناسان آلمانى كه در  ١٩٨۶  گزارش شده است، پوست ليمو ترش نيز بدون اينكه ويتامين C داشته باشد فعاليت قابل ملاحظۀ ضد اكسيدكننده‌ها دارد. در مورد ضد اكسيدكننده‌ها عقيدۀ عموم دانشمندان اين است كه اثر عميقى روى سلامت سلولها دارند، از جمله در جلوگيرى از ظهور تغييرات سلولى در جهت سرطانى شدن و همچنين تأخير پيرى سلولها مؤثر مى‌باشد. پكتين موجود در الياف گياهى پولپ ليمو ترش نيز در كاهش كلسترول اثر زيادى دارد. در پژوهشى كه در مورد پيدا كردن انواع گياهان ضد انگل (كرمهاى گرد و نخى از طبقۀ نماتودها) به عمل آمده، نشان داده شده است كه عصارۀ ليمو ترش آثار قابل ملاحظه‌اى داشته است. روغن ليمو ترش نيز در كشتن قارچها مؤثر است.