رازيانه

در كتب طب سنتى با نام «رازيانج» نام برده شده است. در ايران در مناطق مختلف «رازيانه» و «باديان سبز» گفته مى‌شود. به لغت رومى كهن «شمار» و به عربى «شمر» نامند. به فرانسوى Fenouil و Fenouil officinal و Aneth وAnis doux و به انگليسى Fennel مى‌گويند. گياهى است از خانوادۀ Umbelliferae ، نام علمى آن Foeniculum vulgare Mill. و مترادفهاى آن Foeniculum capillaceum Gilib. و F. officinale All. و Anethum foeniculum L.از طرف گياه‌شناسان مختلف نامگذارى شده است.

بين اسامى فوق نام F. vulgare مربوط به «رازيانه تلخ» است كه به فرانسوى Aneth و Fenouil amer گويند و برگهايش به عنوان ادويه با غذا نيز مصرف مى‌شود، و نام F. officinale مربوط به رازيانه شيرين است كه به فرانسوى Fenouil doux گويند.

توضيح: در اسناد گياه‌شناسى امريكايى نام علمى رازيانه F. vulgare Gaertn.

آمده است ولى ساير گياه‌شناسان ايرانى و هندى و. . . نام F. vulgare Mill. را نام اصلى ذكر مى‌كنند.

مشخصات

رازيانه گياهى است علفى يكساله و دوساله كه ارتفاع آن تا  ۵ / ١  متر مى‌رسد.

ساقۀ آن داراى شيارهاى طولى موازى است. برگهاى آن با بريدگى عميق به طورى است كه برگ تبديل به نخها مى‌شود. دمبرگها در نزديك ساقه حالت غلاف پيدا مى‌كند. گلهاى آن زرد و بدون طبق به صورت چتر گروهى در انتهاى شاخۀ گل‌دهنده ظاهر مى‌شود. ميوۀ آن كوچك به طول  ١٢ - ۶  ميلى‌متر و عرض  ٣ - ٢  ميلى‌متر كه طرفين آن ضخيم است. بوتۀ رازيانه ظاهرا از دور شبيه بوتۀ شود است ولى عطر گياه و ارتفاع بيشتر و ريشۀ ضخيم‌تر، آن را از شود كاملا متمايز مى‌سازد.

تكثير رازيانه از طريق كاشت بذر آن در بهار انجام مى‌گيرد. ممكن است ابتدا بذر را در خزانه بكارند و پس از اينكه گياه چندبرگه شد به زمين اصلى منتقل نمايند. گاهى نيز مستقيما در زمين اصلى مى‌كارند. زمين آفتابگير و با زهكش خوب را دوست دارد و به آبيارى زياد در فصل گرما احتياج دارد.

برگ رازيانه را پس از رشد كامل گياه و بى‌درنگ قبل از آغاز ظهور گلها و يا در شروع باز شدن اولين گل برداشت مى‌كنند، يعنى در حدود ماه خرداد. تخم رازيانه را كه مهمترين قسمت دارويى آن است، وقتى كه ميوه‌ها زردرنگ شد مى‌چينند و براى اين كار سرشاخه‌هاى ميوه‌دار را ظرف  ۴ - ٣  هفته بتدريج كه مى‌رسند مى‌چينند و تخم آن را مى‌گيرند. ريشۀ رازيانه را كه ضخيم و مخروطى‌شكل به رنگ سفيد و معطر است، پس از خارج كردن از زمين خوب شسته تميز كرده قطعه‌قطعه نموده و خشك مى‌كنند.

رازيانه در اروپا و آسيا بخصوص در مناطق با آب و هواى مديترانه‌اى انتشار دارد. در ايران در مناطق شمالى ايران در دامنه‌هاى البرز در ارتفاعات  ٧۵٠  مترى و در شمال هرزويل در مسير رودخانه به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

تركيبات شيميايى

از نظر تركيبات شيميايى تخم آن داراى يك اسانس روغنى فرّار است كه قسمت عمدۀ آن آنتول (در حدود  ۶٠  درصد) است و به علاوه اسانس رازيانه داراى قند، لعاب، مقدار كمى تانن، روغن ثابت ليماراز ^١و همچنين مواد فنچون ^٢، فلاندرن ^٣، ليمونن، ديپنتن، كامفن پينن، متيل چاويكول، انيسيك اسيد ^١، تيموهايدروكينون ^٢، انيستون ^٣و سرانجام ويتامين Aمى‌باشد [روا*].

بررسى شيميايى ديگرى نشان مى‌دهد كه از اسانس رازيانۀ برداشت‌شده در كشور پرتغال مواد زير به دست آمده است:

دى-آلفا-فلاندرن، ديپنتن، فنچون، استراگول ^۴، انيس آلدئيد ^۵، انيسيك اسيد و سرانجام مقدار قابل ملاحظه‌اى آنتول و از برگهاى آن مواد فينكولارين و يك كوئرستين- ٣ -آرابينوزيد ^۶و نلومبوزيد فلاونوئيد ^٧به دست آورده‌اند.

در هريك صد گرم برگ خام تازۀ رازيانه كه به عنوان ادويه با غذا خورده مى‌شود، مواد زير وجود دارد:

آب  ٩٠  گرم، پروتئين  ٨ / ٢  گرم، چربى  ۴ / ٠  گرم، هيدرات كربن  ۵ / ۴  گرم، كلسيم  ١٠٠  ميلى‌گرم، فسفر  ۵١  ميلى‌گرم، آهن  ٧ / ٢  ميلى‌گرم، پتاسيم  ٣٩٧  ميلى‌گرم، ويتامين A 3500 واحد بين المللى و ويتامين C  ٣١  ميلى‌گرم.

خواص-كاربرد

به‌طور كلى تخم رازيانه، معطر، محرك و مقوى معده و بادشكن و قاعده‌آور است [چيو*و روا*]. برگهاى آن مدر و ريشۀ آن ملين و مسهل است [والنزوئلا]. و روغن تخم آن كرم‌كش و ضد انگل است. در چين از جوشاندۀ تهيه‌شده از تمام گياه به عنوان ضد قى و آشفتگى استفاده مى‌شود و براى معالجۀ فتق و براى ازدياد بينايى چشم مفيد است [هو]. براى ازدياد ترشح شير خيلى مؤثر است و دم‌كردۀ  ١٠ - ۴  گرم تخم رازيانه در  ۴ - ٣  فنجان آب جوش مى‌تواند خيلى مفيد باشد. براى رفع سرفه و آسم چند گرم تخم را در يك فنجان آب جوش ريخته مدت  ١۵  دقيقه دم مى‌كنند بعد به آن عسل مى‌افزايند و مى‌خورند، خيلى مسكن و مؤثر است.

رازيانج از نظر طبيعت طبق نظر حكماى طب سنتى نسبتا خيلى گرم و خشك است. تخم آن گرمتر از برگ آن و ريشۀ آن گرمتر از ساير اعضاى گياه است. خواص آن در مجموع بازكنندۀ گرفتگى‌ها، انسداد مجارى سينه، كبد، طحال، كليه، مثانه و شاخۀ گلدار رازيانه

براى تسكين دردهاى آنها كه از سردى باشد مفيد است. مقوى بينايى چشم، معده و محلل بادها، اخلاط غليظ، ازديادكنندۀ ترشح شير، بويژه تازۀ آن مدر و قاعده‌آور است.

خوردن دم‌كردۀ تخم آن با گل گاوزبان براى خفقان مؤثر است و دم‌كردۀ تخم آن با پرسياوشان و انجير براى سرفه و تنگى نفس و سخت نفس كشيدن و دم‌كردۀ تنها تخم آن و يا با گياهان و داروهاى گياهى مناسب ديگر براى تحليل بادها، درد پهلو و لگن خاصره، رفع بلغم ترش، رفع اسهال مزمن و دم‌كردۀ تخم آن با زيرۀ سبز براى رفع اسهال و تقويت معده و با عسل و سكنجبين براى تبهاى كهنه مفيد است. دم‌كردۀ تخم آن با سركه براى گزيدگى جانوران سمّى مانند عقرب و زنبور مفيد است.

ماليدن گرد آن بر شكم اطفال براى رفع نفخ مفيد است. عصارۀ برگ تازۀ آن براى افزايش بينايى چشم مفيد است. بخور برگ تازۀ آن كه در آتش اندازند نيز براى چشم بسيار مفيد است.

اگر آب برگ تازۀ رازيانه را جوش دهند تا دو سه جوش بخورد و كف آن را با عسل و سكنجبين يا بتنهايى و فقط با عسل در چشم بكشند براى قطع آب آمدن از چشم و تقويت روشنايى و بينايى چشم نافع است.

رازيانه براى گرم‌مزاجان مضر است، از اين نظر بايد با صندل و يا سكنجبين خورده شود و بطئى الهضم است و معده را سست مى‌كند. مقدار خوراك از تخم آن  ١٠ - ۵  گرم و از ريشۀ آن در دم‌كرده‌ها  ١۵ - ١٠  گرم است. جانشين تخم رازيانه از نظر خواص دارويى تخم كرفس است.

دم‌كردۀ ريشۀ رازيانه (تازۀ آن مؤثرتر از خشك آن است) به اندازۀ محتوى يك قاشق سوپخورى براى يك ليوان كوچك آب به عنوان مدر بسيار مفيد است، مدت دم كردن از يك ربع ساعت تجاوز نكند.

تهيۀ چهار تخمه بادشكن يا بزور كاسر الرياح اربعه: تخم انيسون، زيرۀ كرمانى، تخم گشنيز، تخم رازيانه به مقدار مساوى از هريك بگيرند و مخلوط كنند و از  ٢٠ - ١٠  گرم اين مخلوط را در  ١٠٠٠  گرم آب جوش دم كنند و صاف كرده براى تحريك معده و به عنوان بادشكن و ضد نفخ بتدريج بياشامند.

گرد بادشكن: انيسون ساييده  ١ / ٠  گرم، رازيانۀ ساييده  ١ / ٠  گرم، زعفران ساييده  ٠۵ / ٠  گرم، گرد منيزى كلسينه  ۴ / ٠  گرم، قند ساييده  ۴ / ٠  گرم را باهم مخلوط كنند و دو قسمت نمايند و براى دفع قولنج، باد، نفخ و ضعف يك قسمت را بخورند و قسمت ديگر را پس از يك ساعت بخورند.

در فرانسه دم‌كردۀ مدرى در موارد سنگ مثانه مصرف مى‌كنند، به اين ترتيب كه ابتدا يك مشت كاكل ذرت را در يك ليتر آب جوشانده و سپس در اين جوشانده دو قاشق قهوه‌خورى تخم رازيانه ريخته و دم مى‌كنند. پس از دم كردن مى‌گذارند كه سرد شود و  ٣ - ٢  فنجان از اين دم‌كرده را در روز مى‌خورند، آثار مفيدى دارد.